Spór o przywództwo w świecie chrześcijańskim pomiędzy Grzegorzem VII a Henrykiem IV - opracowanie tematu

Nurt reform, w targanym wewnętrznymi niepokojami średniowiecznym Kościele katolickim, zapoczątkowany przez kongregację kluniacką i kontynuowany przez papieża Leona IX stał się także myślą przewodnią pontyfikatu Grzegorza VII, który został mianowany na Stolicę Apostolską w roku 1073. W tym czasie w Cesarstwie Niemieckim panował od roku 1056  Henryk IV, który dzięki swojej charyzmie, bezwzględności w działaniu i ugruntowanej pozycji, był w stanie zdecydowanie sprzeciwić się proponowanym przez Rzym zmianom w europejskiej hierarchii, ewidentnie godzącym w jego pierwszoplanową pozycję. Starcie tych dwóch wybitnych i nietuzinkowych osobowości ukształtowało europejskie stosunki międzypaństwowe na kilkadziesiąt lat, dzieląc władców na dwa przeciwstawne obozy: papieski (gregoriański) i cesarski.

Ambicja Grzegorza VII zakładała stworzenie w chrześcijańskiej Europie nowego uniwersalistycznego porządku, w którym papież, jako zwierzchnik wszystkich władców świeckich posiadałby zdecydowaną supremację. Plany te jednak znacząco odbiegały od rzeczywistości, ponieważ począwszy od czasów cesarza Ottona I Wielkiego (962-973) to władcy niemieccy stopniowo utrwalali swoją wyższość nad papieżami, którzy to zresztą byli przecież wybierani przy wybitnym udziale cesarza - w zamian zobowiązywał się on do szeroko pojętej ochrony Kościoła katolickiego.

Począwszy od połowy XI wieku kolejni papieże starali się za wszelką cenę zmienić ten niekorzystny dla siebie stan. Pierwszy radykalny krok w tym kierunku podjął w roku 1059 papież Mikołaj II, który mocą dekretu postanowił, iż odtąd wybór następcy Św. Piotra na ziemi będzie się odbywał w zamkniętym gronie kardynałów, czyli konklawe. Jednocześnie Mikołaj II nakazał rygorystyczne przestrzeganie celibatu wśród kleru oraz zakazał duchownym przyjmowania inwestytury (tzn. nadania ziemskiego na zasadach lennych przy zachowaniu ceremoniału, podkreślającego wyższość seniora) z rąk władzy świeckiej. Kiedy papieżem wybrany został Hildebrand, który przyjął imię Grzegorza VII, walka o faktyczne przywództwo nad światem chrześcijańskim nabrała niespotykanego dotąd rozpędu. Na jednym z pierwszych soborów, w jakich uczestniczył jako nowy papież, Grzegorz VII potwierdził dekret Mikołaja II a następnie wszystkie najważniejsze założenia swojej polityki uniwersalistycznej wyartykułował w dokumencie zwanym „Dictatus papae”. Składał się on z 27 głównych tez o charakterze dogmatycznym, organizacyjnym i politycznym, spośród których najbardziej istotne były m. in. możliwość powoływania i detronizowania przez papieża wszystkich, bez wyjątku, chrześcijańskich władców świeckich z racji jego władzy absolutnej oraz przechowywanie insygniów władzy cesarskiej w Rzymie. Tezy Grzegorza VII z roku 1075 stały się więc podstawą do rozpoczęcia bezwzględnej walki pomiędzy papiestwem a cesarstwem o dominację nad światem chrześcijańskim, który przeszedł do historii jako tzw. spór o inwestyturę.

Niezadowoleni z działania Rzymu biskupi niemieccy, w których w największym stopniu uderzył nakaz przestrzegania celibatu, w roku 1076 poparli stanowisko swojego cesarza. Na synodzie w Wormacji w styczniu roku 1076, w odpowiedzi na groźbę nałożenia na siebie ekskomuniki, Henryk IV ogłosił detronizację rzymskiego papieża. Reakcją Grzegorza VII było (już niecały miesiąc później) obłożenie cesarz klątwą, nakaz jego detronizacji oraz apel do wszystkich jego poddanych o wypowiedzenie mu posłuszeństwa. Postępująca na ziemiach niemieckich anarchia i wybuch otwartej wojny domowej zmusiły Henryka IV do ukorzenia się przed obliczem swojego przeciwnika i błagania go o zdjęcie klątwy. Do tego wymownego wydarzenia doszło w styczniu roku 1077 w Canossie na północy Włoch, kiedy to do przebywającego w miejscowym zamku papieża przybył w stroju pokutnym i boso cesarz z prośbą o przebaczenie. Po trzech dniach stania na mrozie pod bramą warowni, Grzegorz VII, przymuszony poniekąd przez swoje otoczenie, zdecydował się w końcu zdjąć interdykt z niewiernego cesarza i jego kraju. Ukorzenie się przed obliczem papieża było dla Henryka VII naglącą koniecznością, bowiem będąc ekskomunikowany nie mógł skutecznie walczyć z wrogami wewnętrznymi w Cesarstwie, którzy systematycznie podkopywali jego pozycję.

Po uporaniu się z groźbą wojny domowej i uspokojeniu nastrojów w Cesarstwie, Henryk IV postanowił przejść do kontrofensywy i pomścić zniewagę jakiej doznał pod murami Canossy. Dzięki poparciu duchowieństwa niemieckiego i włoskiego, cesarz dokonał kolejnej detronizacji Grzegorza VII, wybierając jednocześnie sprzyjającego sobie antypapieża w osobie Klemensa III. Następnie wiosną roku 1084 wojsko cesarskie przejęło w końcu władzę nad Rzymem, zmuszając papieża i jego popleczników do desperackiej obrony w Zamku Św. Anioła. Od definitywnej klęski ocaliły Grzegorza VII jednak przybyłe na czas posiłki normandzkie z Sycylii. Normanowie pod wodzą Roberta Guiscarda odparli na jakiś czas żołnierzy niemieckich i zdołali dotrzeć do papieskiego garnizonu, ale wobec ogromu zniszczeń i spustoszeń, jakich dopuścili się oni w Wiecznym Mieście, obawiając się reakcji zrozpaczonych mieszkańców, Grzegorz VII zdecydował się opuścić Rzym i powrócić wraz z Normanami na południe. W tym czasie Henryk IV dopilnował, aby Klemens III objął opustoszały stolec przywódcy chrześcijaństwa zachodniego a następnie poprowadził jego zaszczytną koronację na cesarza rzymskiego.

Zrozpaczony definitywną klęską swojej polityki Grzegorz VII zmarł w osamotnieniu w Salerno w roku 1085. Cesarz Henryk IV wprawdzie osiągnął swój nadrzędny cel, ale jego pozycja w Cesarstwie była na tyle słaba, że w roku 1105 został on pozbawiony trony przez jednego ze swoich synów, Henryka V. Następnego roku zmarł a spór o absolutną dominację nad chrześcijańską Europą zakończył się dopiero w roku 1122 porozumieniem pomiędzy papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V na mocy konkordatu wormackiego.