I Proletariat (Wielki Proletariat) i II Proletariat (II Wielki Proletariat) - programy, przedstawiciele, wpływ historyczny

Pierwszą polską partią robotniczą była Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, zwana także I Proletariatem czy też Wielkim Proletariatem. Jej założycielem był L. Waryński, a uczynił to 1. września 1882 roku w Warszawie i swoim zasięgiem działania objął przede wszystkim Królestwo Polskie. Wielki Proletariat był głosicielem programu walki mas pracujących o wyzwolenie polskich robotników – we współpracy z chłopstwem, tzw. „postępową inteligencją” i międzynarodowym ruchem robotniczym – spod ucisku ekonomicznego, moralnego i polityczno-społecznego. Idee głoszone przez Wielki Proletariat były hasłami marksistowskimi, niekiedy z elementami anarchizmu.

W roku 1883 nastąpiło aresztowanie L. Waryńskiego, którego zastąpił inny socjalistyczny działacz przybyły z terenu Rosji – S. Kunicki. W roku 1884 Wielki Proletariat zawarł sojusz z rosyjską anarchistyczną organizacją Narodna Wola, która za cel obrała sobie walkę z caratem. Wkrótce wpływ rosyjskich działaczy z Narodnej Woli, ale i wzrost represji ze strony carskich władz, skłonił Wielki Proletariat do szerokiego stosowania terroru indywidualnego, który uznano za najbardziej skuteczny środek prowadzenia walki. W lipcu 1884 roku doszło do aresztowania S. Kunickiego, którego miejsce zajęła M. Bohuszewiczówna. Tę z kolei aresztowano we wrześniu roku 1885 po zakończeniu procesu 29 proletariatczyków, który toczył się od 23. listopada do 20. grudnia 1885 roku w Warszawie. Po straceniu na stokach Cytadeli Warszawskiej M. Ossowskiego, S. Kunickiego, J. Pietrusińskiego oraz P. Bardowskiego doszło do rozwiązania Wielkiego Proletariatu w lipcu 1886 roku.

Kontynuatorem tradycji Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat (zwanej Wielkim Proletariatem bądź I Proletariatem) była robotnicza Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, zwana też Małym Proletariatem czy też II Proletariatem. Powstała ona w roku 1888 z inicjatywy L. Kulczyckiego oraz M. Kasprzaka. II Proletariat głosił hasła o charakterze rewolucyjnym i internacjonalistycznym. Za swój cel uznał on walkę o prawa oraz poprawę losu robotników, upaństwowienie środków produkcji, a wreszcie w ostateczności utworzenie państwa robotniczego. Jako narzędzia walki II Proletariat obrał sobie tajną działalność robotniczą, wydawanie ulotek i gazetek, stosowanie strajków oraz terroru – zarówno ekonomicznego, jak i politycznego.

Tak obrane narzędzia walki (głównie terror) nie pozwolił organizacji na poszerzenie swoich wpływów w głównych ośrodkach robotniczych Królestwa Polskiego. W roku 1889 przedstawiciele II Proletariatu brali udział w kongresie założycielskim II Międzynarodówki. Dwa lata później doszło do rozłamu w organizacji i utworzenia w związku z nim Zjednoczenia Robotniczego. W 1893 roku reszta członków II Proletariatu weszła w skład PPS oraz SDKPiL. Jako głównych działaczy Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat (II Proletariat) warto wymienić takie postaci jak: L. Kulczycki, M. Kasprzak, S. Mendelson, A. Dębski, M. Jankowska, A. Dąbrowski, W. Anielewski, N. Zelcer i S. Kassjusz.