Przemiany ustrojowe w starożytnym Rzymie i Grecji - opracowanie

Początków demokracji greckiej historycy doszukują się w spuściźnie po kulturze mykeńskiej (najstarszej kontynentalnej kultury greckiej) i rozwiniętej przez nią demokracji plemiennej. Organizacje społeczne, które miały się z czasem przekształcić w polis, zaczęły powstawać ok. XI w. p.n.e. Same Ateny założono i rozwijano między XI a VII w. p.n.e.

Drogę do słynnej demokracji ateńskiej otworzył Drakon, prawodawca żyjący w VII w. p.n.e., formułując kodeks praw. Renomę wyjątkowo surowego (do dziś używa się określeń: drakońskie prawo, drakońska kara) zyskał, gdyż większość pozostałości, które przetrwały do naszych czasów, dotyczyła kar za wyjątkowo ciężkie zbrodnie. W rzeczywistości okazało się, że złagodził niektóre plemienne zwyczaje.

Kontynuatorem dzieła Drakona był Solon, poeta i polityk, żyjący na przełomie VII i VI w. p.n.e. Wprowadzając cenzus majątkowy, podzielił obywateli na cztery klasy. Ponadto, zwiększył prawa przybyszów spoza polis, którzy osiedlili się w Atenach i wrośli w ich społeczność. Ujednolicił system prawny, a także stosowane jednostki miar i wag (bardzo istotne w prawie gospodarczym i sprawnym zarządzaniem miastem). Ustanowił Radę Czterystu, będącą doniosłą manifestacją demokracji oraz powołał sąd przysięgłych.

Pod koniec VI w. p.n.e. Klejstenes wprowadził kolejne reformy. Każdy region podległy Atenom miał prawo wystawiać swoich reprezentantów do zgromadzenia. Powiększono skład Rady Czterystu, przekształcając ją w Radę Pięciuset. Klejstenes przeforsował ponadto ideę ostracyzmu, polegającym na tym, iż głosowanie gromadzenia mogło doprowadzić do pozbawienia części lub wszystkich praw obywatelskich ludzi podejrzanych o skłonności dyktatorskie.

Ostateczny kształt demokracji (właściwie, dopiero od jego czasów możemy używać tego terminu w odniesieniu do ustroju Aten) nadał Perykles (V w. p.n.e.). Zmniejszył rolę Aeropagu (rady składającej się z byłych archontów, czyli najwyższych urzędników ateńskich, wybieranych na krótkie kadencje), wprowadził odpłatność sprawowania funkcji państwowych (tzn. urzędnicy dostawali pensje – umożliwiło to każdemu niemal obywatelowi piastowanie urzędów), podzielił Radę Pięciuset na dziesięć komisji, uregulował status obywateli, zwiększając prawa dostępu do uczestniczenia w życiu politycznym niższych grup majątkowych.

Czas działalności Peryklesa był złotym wiekiem Aten. Niestety IV wiek przyniósł najazd Macedończyków i zaczęły się długie lata zniewolenia.

Po obaleniu Tarkwiniusza Pysznego (509 r. p.n.e.), ostatniego króla Rzymu, rozpoczął się trwający aż do 27 r. p.n.e. czas republiki. Charakterystyczną cechą tego ustroju był trójpodział władzy między: lud (władza prawodawcza i sądownicza; zgromadzenia ludowe, tzw. komicje, były zorganizowane w dość skomplikowany sposób) , senat  (władza polityczna i administracyjna; członkami senatu mogli zostać tylko członkowie rodów patrycjuszowskich) i urzędników (sprawujących władzę wykonawczą; wybierano ich na określone kadencje). System ten, świetny w teorii, nie sprawdzał się – chciwi władzy senatorowie rywalizowali między sobą, a możne rody knuły i spiskowały, by zwiększyć swój status lub zaszkodzić konkurentom. Lud, mimo istotnych możliwości wpływania na życie polityczne, był często ograniczany, co skutkowało rebeliami.

Schyłek republiki od czasów Juliusza Cezara doprowadził do wprowadzenia przez Oktawiana Augusta, pierwszego cesarza Rzymu, pryncypatu. Cesarz, zachowując pozory republiki (np. zwiększono liczbę senatorów, jednak cesarz miał wpływ na jego skład), sprawował rzeczywiste jednowładztwo. Ustrój ten przetrwał aż do czasów Dioklecjana (III/IV w. n.e.), który zastąpił go tetrarchią (rządziło dwóch augustusów, wyznaczających dwóch cezarów, zastępców, którzy mieli zająć ich miejsce itd.), ta jednak nie przetrwała długo. Po abdykacji Dioklecjana, kolejni cesarze nie stwarzali już pozorów republiki – zapanował dominat, wyrażający się określaniem władców  mianem dominus et deus – pan i bóg. Umocnione reformami zapoczątkowanymi przez Dioklecjana państwo przetrwało kolejne dwa wieki.