Legion Bajoński, Armia Polska we Francji, Legion Puławski, Dywizja Strzelców Polskich - powstanie, dowodzący, główne bitwy

Aktywność Polaków i chęć działania na frontach pierwszej wojny światowej potwierdzają kolejne poszczególne oddziały wojskowe, które formowano z dobrowolnych ochotników. Jednym z pierwszych takich oddziałów jest Legion Bajoński, czyli tzw. bajończycy.

Nazwa legionu pochodzi od nazwy miejscowości, w której ów powołano – tj. w Bayonne na terenie Francji. Werbunek do niniejszej formacji rozpoczęto w sierpniu 1914 roku, jednak szybko go wstrzymano ze względu na protesty ambasady rosyjskiej, która obawiała się, że bajończycy zechcą wkrótce walczyć o niepodległość Polski. Udało się jednak zebrać około 200 ochotników, których postanowiono wcielić do 1 Pułku Cudzoziemskiego w formacji 2 Kompanii Batalionu C.

Dowódcą oddziału został porucznik Doumic, a następnie major Osmonde. Wkrótce bajończycy zostali wysłani na front, gdzie mieli walczyć przeciwko Niemcom w latach 1914 – 1915 głównie na terenie Szampanii. W wyniku tych działań oddział uszczuplił się do stanu 50 osób, w związku z czym latem 1915 roku rozwiązano go. Ci, którzy pozostali przy życiu zaciągnęli się w przyszłości do jednostek francuskich, bądź też wyjechali na tereny Rosji, by tam przyłączyć się do oddziałów polskich. Tradycje Legionu Bajońskiego kontynuował później 43 Pułk Strzelców Legionu Bajończyków, będący najpierw oddziałem piechoty Armii Polskiej we Francji, a następnie Wojska Polskiego II RP.

W 1917 roku na terenie Francji powstała inna ważna polska formacja wojskowa. Była to Armia Polska we Francji, tzw. Błękitna Armia (nazwa ta pochodzi od koloru francuskich mundurów), bądź też Armia Hallera. Rekrutowała się ona głównie z ochotników, którzy pragnęli walczyć u boku Francuzów przeciwko zaborcom, ale i z polskich jeńców wojennych z armii państw centralnych oraz emigracyjnych Polaków z Francji, Kanady, Brazylii i Stanów Zjednoczonych.

Powstała ona na podstawie dekretu prezydenta Francji, niejakiego Raymonda Poincare`go z dnia 4 czerwca 1917 roku, a z inicjatywy Romana Dmowskiego oraz Komitetu Polskiego Narodowego. Pierwszym dowódcą Armii Polskiej we Francji został francuski generał Louis Archinard, a 4 października 1918 roku funkcję tą przejął od niego generał Józef Haller. W przyszłości oddział ten stał się częścią wojska polskiego II RP.

Nieco inaczej kształtowały się dzieje Legionu Puławskiego, operującego na terenie Rosji. Już w 1914 roku posłowie carskiej Dumy Wiktor Jaroński oraz Zygmunt Balicki, a później Bolesław Matuszewski zabiegali o utworzenie polskich oddziałów wojskowych, które operowałyby pod berłem władcy Rosji. Jednakże owe próby nie przyniosły pożądanych skutków. Z większym szczęściem działał Witold Ostoi-Gorczyński, ziemianin powiatu szawelskiego, który już 31 października 1914 roku otrzymał wstępną zgodę na tworzenie legionu. 21 listopada wyznaczono miejsce formowania oddziału – miały temu posłużyć pomieszczenia  Instytutu Agronomicznego i Leśnego w Puławach.

Już w grudniu przewieziono tutaj ochotników zwerbowanych w innych miastach, tj. około 40 ludzi z Brześcia Litewskiego i około 30 ludzi z Chełma. Już od początku oddział ten borykał się z licznymi trudnościami, przede wszystkim natury technicznej. Brakowało mundurów, płaszczy, butów, a wraz z otrzymaniem partii karabinów z bagnetami, brakło pochew na bagnety, co zmuszało legionistów do noszenia ich przy pasie.

To groziło licznymi i groźnymi ranami. Warto jednak zauważyć, iż sprawnie szła sama rekrutacja – z czasem każdego dnia do owej formacji wojskowej zgłaszało się około 100 chętnych. Ostatecznie oddział zakończono formować pod koniec stycznia 1915 roku, kiedy to osiągnięto stan około 1000 legionistów, z czego początkowo tylko 800 otrzymało broń i amunicję. 17 stycznia 1915 roku na dowódcę I Legionu Polskiego, zwanego potocznie Legionem Puławskim, mianowano ppłk. Antoniego Reutta. Po długich, niemal codziennych szkoleniach, oddział zgłaszał w marcu 1915 roku chęć wyruszenia na front, co nastąpiło już 20 marca. W październiku 1915 roku postanowiono jednak o likwidacji Legionu Puławskiego, wcielając go do Brygady Strzelców Polskich.

W kwietniu 1917 roku powołano do życia kolejną polską jednostkę wojskową na terenie Rosji (a konkretnie na terenie Ukrainy). Miała to być Dywizja Strzelców Polskich, wywodząca się z żołnierzy Brygady Strzelców Polskich. Pierwszym dowódcą owej formacji pozostał T. Bylewski. Już latem 1917 roku oddział ten walczył nad Zbruczem, by w sierpniu 1917 roku zostać wcielonym do Pierwszego Korpusu Polskiego.