Piastowie mazowieccy

Po śmierci Kazimierza II Sprawiedliwego w roku 1194 jego miejsce na tronie krakowskim zajął ponownie Mieszko III Stary. Jednak małopolska opozycja wobec nowego seniora domagała się uwzględnienia także praw synów zmarłego księcia i ostatecznie wywalczyła dla starszego z braci - Leszka, ziemię sandomierską a dla młodszego - Konrada, dziedziczną władzę nad Mazowszem. Kiedy w roku 1202 Mieszko III umarł, jego posiadłości na Kujawach przywłaszczył sobie Konrad, któremu historia nadała przydomek mazowiecki.

Od początku swojego panowania na Mazowszu, Konrad najwięcej uwagi poświęcał zagrażającym mu od północy pogańskim plemionom pruskim oraz Jaćwingom. Wobec niemożności rozwiązania powstałego konfliktu na drodze dyplomatycznej, po kolejnych niepowodzeniach militarnych, książę zdecydował się na krok, który na długie lata negatywnie wpłynie na historię całego państwa polskiego, czyli historyczne sprowadzenie Krzyżaków z Węgier do ziemi dobrzyńskiej w roku 1228. Zainstalowanie Zakonu Krzyżackiego nad Bałtykiem oraz jego gwałtowna i niekontrolowana - niezgodna z ustalonymi z Konradem warunkami - ekspansja, oznaczała w dłuższej perspektywie powstanie groźnego i wrogo nastawionego sąsiada na północy Polski, z którym stale dochodzić będzie do granicznych konfliktów i wojen. Początkowo jednak, ustabilizowanie sytuacji problematycznej granicy z poganami było dla księcia mazowieckiego bardzo korzystne, bowiem mógł się on skupić na walce o tron krakowski, opustoszały po nagłej śmierci Leszka Białego w roku 1227. Udało mu się przejściowo opanować stołeczne miasto w roku 1241, ale już dwa lata później musiał on po przegranej wojnie z Bolesławem Wstydliwym, definitywnie porzucić swoje ambicje stania się seniorem na tronie krakowskim.  Protoplasta tzw. linii Piastów mazowieckich zmarł w roku 1247.

Konrad Mazowiecki pozostawił swojemu następcy, synowi Siemowitowi I, rozlegle i liczące się w skali ogólnokrajowej (porównywalne z małopolskim władztwem Bolesława Wstydliwego) księstwo, w którego skład wchodziły Mazowsze oraz ziemia łęczycka i Kujawy. Charakterystyczną cechą panowania Siemowita I na Mazowszu było odziedziczone po ojcu dobre stosunki z księciem halicko-włodzimierskim - Danielem, z którym to podejmował on nawet wspólne wyprawy przeciwko Jaćwingom na północnym-wschodzie. W polityce wewnętrznej, głównym problemem nowego księcia były nieustanne konflikty z bratem, Kazimierzem I kujawskim, w których często stroną stawał się także Zakon Krzyżacki. Na przełomie lat 50. i 60. XIII wieku, przez Mazowsze przetoczył się gwałtowny i brzemienny w skutkach najazd koalicji litewsko-ruskiej, dowodzony przez historycznego twórcę średniowiecznego państwa litewskiego - Mendoga.

Spadkobiercy Konrada Mazowieckiego i Siemowita I do końca XIII wieku wciąż zmagali się z agresywną polityką wschodnich sąsiadów oraz rosnącymi aspiracjami Zakonu Krzyżackiego. Nie przeszkodziło im to jednak aktywnie włączyć się w walkę o prestiżowy tron krakowski, jednak ostatecznie w tym swoistym wyścigu, lepsi okazali się być ich kujawscy kuzyni z Władysławem Łokietkiem na czele.