Bolesław Prus „Lalka” - opracowanie powieści

„Lalka” Bolesława Prusa ukazywała się początkowo w formie odcinkowej w „Kurierze Codziennym” (od września 1887 do maja 1889), a wydana w postaci całościowej została w 1890. Powieść polskiego prozaika jest dziełem wielowątkowym. Opowieść o uczuciu, jakie żywił główny bohater Stanisław Wokulski wobec Izabeli Łęckiej, przeplata się z historiami różnych postaci oraz ważnymi kwestiami społecznymi. Zdecydowanie można stwierdzić, że Prusowi udało się przedstawić w sposób wręcz zdumiewający panoramę społeczną dziewiętnastowiecznej Warszawy.

Stanisław Wokulski to mężczyzna, który dzięki swojej gospodarności i sprzyjającym okolicznościom dorobił się imponującego majątku. W jego biografii pojawia się także epizod powstańczy, co bohater przypłacił zsyłką do Irkucka. Po powrocie do ojczyzny podjął pracę w sklepie u Jana Mincla. Po śmierci właściciela postanowił poślubić wdowę i dziedziczkę interesu. Zaawansowany wiek kobiety sprawił, że Wokulski prędko odziedziczył w spadku sklep o sporej wartości. Stopniowe poznawanie środowiska warszawskiej arystokracji spowodowało, że główny bohater „Lalki” zapragnął powiększyć swój majątek do tego stopnia, by móc zaliczać się w jej szeregi. Podjął decyzję o wyjeździe do Bułgarii, gdzie trwała wojna turecko-rosyjska. Na Bałkanach zajął się prowadzeniem zaopatrzenia  dla armii, co przyniosło mu imponujący zysk.

Kiedy wrócił do Warszawy, starał się zdobyć serce Izabeli Łęckiej, do której zapałał uczuciem już wcześniej. Jednak kobieta nie odwzajemnia jego afektu i postanawia rozpocząć z nim grę, naprzemiennie łudząc go i sprowadzając na ziemię. Bohater, nie mogąc znieść jej niezdecydowania, postanawia wyjechać do Francji, gdzie prowadzi interesy dla Suzina i poznaje Geista. Stamtąd, na wieść o pobycie Łęckiej w Zasławiu, ponownie powrócił do Polski. Sprzedał sklep i zrobił wszystko, by stać się odpowiednią partią dla arystokratki. Doszło nawet do zaręczyn, jednakże Wokulski, podsłuchawszy kompromitującą dlań rozmowę Izabeli z jej kuzynem, postanowił je zerwać. Po tych wydarzeniach wpadł w apatię, która skończyła się próbą samobójczą. Po rozdzieleniu swojego majątku, Wokulski postanowił zakończyć ten etap życia. Jego dalsze losy są nieznane, gdyż zakończenie nie mówi niczego wprost.

Historia głównego bohatera „Lalki” jest zbyt długa i złożona, by przedstawić ją tutaj w sposób dokładny. Jednak ten zamieszczony wcześniej zarys może okazać się pomocny, gdyż odzwierciedla osobowość Wokulskiego. Było to mężczyzna nieustannie rozdarty między sprzecznościami. Z jednej strony pozytywista, dla którego najlepszym miernikiem ludzkiej wartości była praca. Z drugiej romantyk, tak wytrwale kochający kobietę, którą poddał wielkiej idealizacji. Kiedyś porzucił swoje wartości, by dorobić się pieniędzy (małżeństwo z Minclową), jednakże można odnieść wrażenie, że później próbował to sobie zrekompensować, wspierając akcje charytatywne. Oczywiście konieczność walki z biedą dyktowała mu także chęć przypodobania się Łęckiej, gdyż działania takie były popularne w gronie arystokracji. Właśnie na przykładzie Wokulskiego ukazane zostało w „Lalce” ścieranie się dwóch niezwykle silnych światopoglądów. Pierwszy z nich – romantyczny – ufundowany został na kanwie dziedzictwa po wybitnych postaciach tego okresu. Natomiast pozytywistyczny znajdował wsparcie w bogatej ilości publikacji i czasopism.

Przekrój pokoleniowy w „Lalce” obejmuje trzy generacje, które żyły w ówczesnej Polsce. Przedstawicielem pierwszej – romantycznej – jest Ignacy Rzecki, człowiek będący pod silnym wrażeniem Napoleona, wciąż wierzący w to, że wśród potomków świetnego wodza narodzi się następna tak wybitna jednostka. Posadę subiekta sprawuje on głównie z sentymentu, miłości do sklepu i Wokulskiego i idealistycznej wiary w wartość wypełnianych przezeń obowiązków. Pokolenie przejściowe reprezentuje główny bohater „Lalki”. Natomiast do pozytywistów można zaliczyć Juliana Ochockiego – młodego arystokratę, który ukończył dwie wyższe uczelnie. Swoje życie podporządkował on nauce, a jego największym marzeniem było skonstruowanie maszyny latającej. Ostatecznie postanowił wyjechać do Geista, aby móc realizować swe pragnienia.

Przedstawiona powyżej, w sposób dosyć pobieżny, charakterystyka trzech pokoleń pokazuje, jak wielka zmiana dokonała się w generacyjnym paradygmacie patrzenia na świat. Za jedyną cechę wspólną można uznać dosyć idealistyczne nastawienie i wielką wiarę w swoje możliwości, ale być może są to przejawy wspólne dla większości ludzi. Gdy jedni wciąż mieli nadzieję na pojawienie się jednostki, która pomoże zmienić obraz świata, inni zapatrywali się w naukę i to w niej dostrzegali szansę na zmianę biegu historii. Tak wielki rozdźwięk powodował, że znaczna część ludzi, jakich możemy uznać za niezwykle wartościowych, czuła się wykluczona ze społeczeństwa.

Niezwykle ważnym wątkiem powieści Bolesława Prusa jest, co zostało wspomniane wcześniej, opowieść o „uczuciu” łączącym głównego bohatera z Izabelą Łęcką. O ile ze strony Wokulskiego jest ono jasne i czyste (a także mocno wyidealizowane), to kobieta traktuje je raczej jako formę zabawy i możliwość wykorzystania bogactw jej adoratora.

Przedstawicielka arystokracji była usilnie namawiana przez ojca, by poślubiła człowieka, który będzie w stanie zapewnić jej godny byt. Najlepszym kandydatem był właśnie Wokulski, jednak Łęcka wzdrygała się na samą myśl, że mogłaby wyjść za przedstawiciela niższego stanu i stać się „kupcową”. Postawa ta wydaje się być pozostałością arystokratycznego wychowania, gdyż dawniej miłość była uważana w wyższych sferach za uczucie niepotrzebne. Ludzie łączyli się w pary na zupełnie innych zasadach. Jednak Wokulski najwidoczniej nie jest w stanie przeniknąć w ten sposób jej myślenia i wciąż darzy Izabelę uczuciem, która sprawia, że jest na każde jej skinienie. Najprawdopodobniej Łęcka nie jest zdolna do prawdziwych uczuć. Wiele czasu spędza kokietując mężczyzn, ale żadnego z nich nie darzy autentyczną miłością. Być może nie zdaje sobie sprawy z tego, jak wielką krzywdę im wyrządza. Nie zmienia to jednak faktu, że Izabela Łęcka uważana jest za jedno z najdoskonalszych przedstawień femme fatale w literaturze polskiej.

Zwróćmy jeszcze uwagę na inną kwestię, która okazuje się jednym z ważniejszych problemów poruszonych w „Lalce”. Dla arystokracji lubującej się w wystawnych przyjęciach, rautach i wyjściach do miejsc publicznych (np. teatr) kontrast stanowi biedna część społeczeństwa zamieszkującego Warszawę. Ubóstwo zostało najpełniej przedstawione poprzez naturalistyczny opis Powiśla – części stolicy. Warunki życiowe są tam uwłaczające. Dla ludzi zamieszkujących ten obszar każdy dzień jest walką o przetrwanie. Wszechobecna bieda skutkuje narastającymi patologiami, na czym cierpi całe, postrzegane według Spencerowskiej wizji organicznej, społeczeństwo.

„Lalka” Bolesława Prusa to powieść o wielkich walorach artystycznych. Przejawiają się one na wielu płaszczyznach. Warto wspomnieć o różnych formach narracji, jakie zostały wprowadzone przez autora. Dominuje trzecioosobowa, prowadzona przez postać wszechwiedzącą, ale bardzo ciekawym zabiegiem jest włączenie w utwór „Pamiętnika starego subiekta”. Poznajemy w nim świat z perspektywy Rzeckiego, co często wnosi inny rodzaj spojrzenia na kwestie podane uprzednio przez narratora wszechwiedzącego. Warto jeszcze dodać, że w „Lalce” można spotkać naprawdę barwne i różnorodne opisy. Wystarczy wspomnieć naturalistyczną wizję Powiśla lub przedstawienia przyrody.

Największe dzieło polskiego pozytywizmu, bo takim mianem często określana jest „Lalka”, to powieść niezwykle rozbudowana i trudna do skondensowanego przedstawienia. Otrzymujemy w niej ciekawą panoramę miasta i społeczeństwa, które je zamieszkuje. Klęska powstania styczniowego i wprowadzenie nowego paradygmatu myślowego zaowocowały tym, że znajduje się ono w ideologicznym rozbiciu. Sytuacja komplikowana jest dodatkowo przez bardzo ciężkie warunki życia, jakich doświadcza spora część mieszkańców stolicy. Właśnie w konieczności codziennego ścierania się z nową i trudną rzeczywistością można dostrzec przyczynę zmiany, której świadkami są pokolenia przedstawione w „Lalce”.

Natomiast dominujący w powieści wątek miłosny pokazuje, że uczucia nie są sferą, w której można pozwalać sobie na zabawy i prowadzenie gier. Wyzuta z głębszej wrażliwości Izabela, doprowadza Wokulskiego na skraj wyczerpania psychicznego, na przemian uwodząc go i odrzucając. Prus zdaje się mówić, że prawdziwego uczucia nie można kupić za żadne pieniądze. W ogóle można odnieść wrażenie, że w „Lalce” miłość i pieniądze nie idą w parze. Wokulski przecież także wziął ślub po to, by się wzbogacić. Następnie sam stał się ofiarą takiej intrygi.