Bolesław Prus „Lalka” - problematyka powieści

Akcja „Lalki” Bolesława Prusa toczy się w dziewiętnastowiecznej Warszawie. Czas, w którym rozgrywa się powieść, to lata 1878-1879, ale w utworze pojawiają się także retrospekcje przenoszące czytelnika w okresy wcześniejsze – Wiosny Ludów (1848) oraz powstania styczniowego (1863-1864). Autor w powieści maluje bogatą i szczegółową panoramę społeczeństwa, na kształt którego wielki wpływ miały wydarzenia historyczne oraz rodzące się w tym czasie prądy myślowe.

Zacznijmy jednak od głównego wątku powieści – miłości Stanisława Wokulskiego do pięknej arystokratki Izabeli Łęckiej. Kobieta już podczas pierwszego spotkania zrobiła na głównym bohaterze piorunujące wrażenie, dlatego ten postanowił zrobić wszystko, by zdobyć jej serce. Jednakże pomimo zdobycia imponującego majątku, nie udało mu się zburzyć bariery dzielącej arystokrację od pozostałych stanów. Zarówno Izabela, jak i jej ojciec Tomasz, widzą w Wokulskim człowieka doskonale znającego się na interesach, a zarazem zwykłego, pospolitego „kupca galanteryjnego”. Podczas lektury „Lalki” można odnieść wrażenie, że autor zdecydowanie piętnuje światopogląd arystokracji pokazując, jak wiele nieszczęść i komplikacji może wprowadzić w życie szlachetnych jednostek.

W powieści Bolesława Prusa przedstawiony został cały przekrój społeczeństwa, które składało się wówczas z trzech generacji o odmiennych poglądach. Przedstawicielem najstarszego pokolenia jest Rzecki – idealista i człowiek zakochany w postaci Napoleona Bonaparte. Wciąż wierzył on, że wśród potomków wybitnego cesarza znajdzie się kolejna jednostka, która będzie w stanie powtórzyć wyczyn przodka. Stary subiekt jest postacią niezwykle sentymentalną, czego dowodem jest to, że pracuje w sklepie przede wszystkim ze względu na sympatię do głównego bohatera. Reprezentantem drugiej generacji jest łączący w sobie romantyka i pozytywistę Stanisław Wokulski. Jego uczucie do Izabeli Łęckiej to miłość wyidealizowana. Zupełnie nie dostrzega on wad kobiety i nieustannie gotów jest zrobić wszystko, by być blisko niej. Natomiast w dziedzinie interesów kieruje się zmysłem praktycznym, który bardzo rzadko go zawodzi. Trzecie pokolenie – pozytywiści – reprezentowane jest przez Juliana Ochockiego. Bohater ten gotów jest wyrzec się wszelkich przyjemności płynących z życia, byle tylko osiągnąć upragniony cel – zbudować maszynę latającą. Nauka stanowiła najważniejszy sens jego egzystencji i pozwalała wyrwać mu się z szarej rzeczywistości.

Prus, opisując dziewiętnastowieczną Warszawę, ukazuje także trudną sytuacje społeczną mniejszości narodowych, a także porusza problem biedy, która dotykała znaczną część społeczeństwa. Przedstawione w sposób naturalistyczny Powiśle jest częścią Warszawy pogrążoną w ubóstwie. Podczas spaceru po tej okolicy Wokulski obserwuje okrutne sceny i widzi ludzi, dla których życie jest nieustaną walką. Zniszczone mieszkania, wygłodzone dzieci, obszarpani i niechlujni dorośli – to tylko namiastka tego, co ujrzał główny bohater. Podjął on nawet próbę ratowania tych osób, jednak jego plany przebudowy Powiśla okazały się tylko utopią.

Bardzo ważnym problemem ukazanym w „Lalce” jest także rosnący antysemityzm. Żydzi niegdyś byli szanowani i nazywani „Polakami wyznania mojżeszowego”. Później stosunek do nich zaczął się diametralnie zmieniać. Widziano w nich przede wszystkim chęć wykorzystywania i oszukiwania polskiego społeczeństwa, a ich zaradność i gospodarność budziły niechęć i zazdrość. Swoje miejsce w powieści znajduje także mniejszość niemiecka, która została przedstawiona w „Pamiętniku starego subiekta”. Rzecki wspominał ich w sposób ciepły i pełen szacunku. Praca u Minclów była wymagająca i panowały w niej określone zasady. Dzięki temu każdy znał swoje miejsce i należące do niego obowiązki. Natomiast polscy przedsiębiorcy działali w chaosie, a ich główną domeną było szybkie wzbogacenie się.

„Lalkę” można uznać za powieść mówiącą o ludziach wybitnych i dobrych, których życie przypadło na czas społecznego rozkładu. Prus przedstawia wiele rodzajów tego procesu. Arystokracja stanowi zamknięte koło o pretensjonalnej i roszczeniowej postawie. Są to ludzie nieumiejący właściwie gospodarować majątkami i niedbający o losy kraju. W ich rzeczywistości wartość ludzka ogranicza się do tytułu będącego przepustką na salony. Mieszczaństwo, na skutek rosnącej biedy, staje się agresywne, rodzi się w nim coraz większa nienawiść do tych, którzy dzięki swojej pracy zdołali się wybić. Natomiast świat biedoty jest przerażający, ubóstwo jest wylęgarnią patologii, skrajnych postaw, jakie nie mogą być społecznie akceptowalne. Rzeczywistość ta nie pozwala wypłynąć jednostkom naprawdę wartościowym. Ich wielkie aspiracje rozbijają się o ludzką nienawiść. Przedstawiciele wszystkich stanów widzą w nich tylko wielką szansę na wzbogacenie się i podniesienie swojego statusu bytowego.

Dzieło Bolesława Prusa jest powieścią wielowątkową, podejmującą liczne tematy. Historia Wokulskiego opowiada nie tylko o niespełnionej miłości, ale także o niemożliwości awansu społecznego. Główny bohater jest postacią pozytywną, mającą plany i chęci do tego, by dążyć do poprawy warunków w państwie. Jednak nigdy nie będzie w pełni poważany, gdyż brakuje mu tytułu szlacheckiego, dlatego na zawsze pozostanie tylko i wyłącznie „kupcem galanteryjnym”. Jego upokorzenia dopełnia uczucie żywione wobec Izabeli Łęckiej, kobiety niezdolnej do miłości, żyjącej w innym, nierealnym świecie.