Rozmowa z Bogiem w literaturze - Barańczak „Widokówka z tego świata”, Wielka Improwizacja Konrada z III cz. „Dziadów” Mickiewicza

Rozmowa z Bogiem to częsty motyw w literaturze polskiej. Jednakże kreacje Boga i człowieka w konkretnych utworach bywają zdecydowanie różne;wpływ na nie mają zarówno epoka, w której tworzył autor, z całym zapleczem filozoficzno-kulturalny, jak i polityczna sytuacja kraju w tym czasie, a także osobisty stosunek do Boga poety czy pisarza.

Mickiewicz jest czołowym polskim poetą romantycznym. Wydanie jego „Ballad i romansów” w 1822 roku jest uważane za początek epoki literackiej zwanej romantyzmem. „Wielka Improwizacja” to fragment najwybitniejszego dzieła Mickiewicza – cz. III „Dziadów”. Tytuł dramatu nawiązuje do pogańskiego święta umarłych, zakazanego przez duchowieństwo w XIX wieku. W związku z tym w przekazach ustnych dotyczących obrzędów ludowych, które stanowiły inspirację dla Mickiewiczowskiej twórczości, nabrało ono charakteru tajemniczości i niezwykłości.

Protagonistą i wykonawcą Wielkiej Improwizacji jest Konrad – człowiek, który przeszedł wewnętrzną przemianę z nieszczęśliwie zakochanego Gustawa w wojownika o wolność ojczyzny. W dialogu z Bogiem traktuje swojego rozmówcę jako równego sobie – a nawet odczuwa pewną wyższość; chce zmierzyć się z Bogiem w „działaniach twórczych”, jak twórca (poeta) z Twórcą. Konrad ma zdolności przywódcze, jego zachowanie charakteryzuje przekonanie o własnej sile i mocy. Przepełniony własną dumą, pyszny i wyniosły, toczy spór z Bogiem o to, kto ma przewodzić ludźmi: „Ja chcę mieć władzę, jaką ty posiadasz! Ja chcę duszami władać, jak ty nimi władasz!”. Bohaterem kieruje pragnienie zemsty na politycznym wrogu – Polska znajduje się wówczas pod zaborami, a powstanie listopadowe zakończyło się klęską i jeszcze ostrzejszymi restrykcjami. Konrad jest bohaterem tragicznym – jego zachowanie jest determinowane przez odczuwanie duchowego posłannictwa do przewodniczenia narodowi. Poeta w romantyzmie uważany był za jednostkę wybitną, która miała zdolność kierować ludzkimi wyborami.

Stanisław Barańczak jest współczesnym eseistą i poetą. W refleksyjnym utworze pt.: „Widokówka z tego świata”, zaliczanym do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny zwraca się do Boga. Wiersz ma formę wyznania – adresat w pierwszej strofie poznaje, w jakim miejscu znajduje się podmiot liryczny, w następnych dowiaduje się, co czuje i czego się obawia. Każdą strofę zamyka zwrot: „Ale dosyć już o mnie” i apel, w formie zwrotu do adresata, by niemy interlokutor podjął rozmowę. Podmiot liryczny pragnie nawiązać dialog z Bogiem, który wydaje się nie odpowiadać na jego – raz delikatne, raz rozpaczliwe w swojej wymowie – prośby. Dlatego porusza on kolejne tematy, znów apelując do Boga o podjęcie rozmowy czy zadając mu pytania.

Wiersz rozpoczyna apostrofa: „Szkoda, że Cię tu nie ma” oznaczająca, że podmiot liryczny jest pogodzony z nieobecnością Boga, choć – paradoksalnie – przecież zwraca się do Niego!  Łagodny ton wiersza znaczy ponadto, że jest on pogodzony także z pomysłem Boga na jego życie i gotowy do zaakceptowania Bożych planów jako własnych.

Przeanalizowane utwory przedstawiają postawę człowieka wobec Boga w krańcowo odmienny sposób. Konrad jest typem buntownika, który wiedzie z Bogiem zażarty spór. Charakteryzuje go wola walki i chęć przemian. Można go nazwać bohaterem prometejskim, albowiem na wzór mitologicznego bohatera, pragnąc dobra ludzi, przeciwstawia się władcy. Bohatera lirycznego „Widokówki z tego świata” charakteryzuje z kolei bierność. Pozwala on kierować losowi swoim życiem. Jego postawa pogodzenia się ze światem i wyczekiwania na głos Boga obrazuje bierność człowieka wobec przemijającego i zmieniającego się świata. Z drugiej jednak strony owa uległość, mimo odczuwalnego braku Boga, tworzy swoiście życiodajne napięcie – jednak, pomimo wszystko, dokądś kierujemy swoje pytania.