Surrealizm - manifest surrealizmu. Przedstawiciele

Termin „surrealizm” został po raz pierwszy użyty przez Guillaume Apollinaire’a – jednego z najważniejszych przedstawicieli francuskiej awangardy poetyckiej. Został on ukuty na potrzeby nowego kierunku w literaturze i sztukach plastycznych, który kształtował się głównie we Francji od czasu zakończenia I wojny światowej, zyskując największą popularność w latach 20. i 30. XX wieku. Stał on w opozycji do konwencjonalnie pojmowanej twórczości artystycznej, zwłaszcza do kierujących nią zasad realizmu i utylitaryzmu, które w obliczu nowego ładu społeczno-kulturalnego powojennej Europy uległy swego rodzaju dezaktualizacji.

Głównym teoretykiem surrealizmu w początkowej fazie jego kształtowania był filozof, poeta i krytyk sztuki André Breton, autor trzech manifestów surrealistycznych, w których odnajdujemy rekapitulację założeń prądu i jego modyfikacje.

Pierwszy „Manifest surrealizmu” początkowo miał zostać wydrukowany w charakterze przedmowy do tomu „Rozpuszczalna ryba”, zawierającego zbiór tzw. „tekstów automatycznych”, które stanowiły jedno z najważniejszych „odkryć” twórców surrealistycznych – polegały na utrwalaniu przypadkowych skojarzeń, jakie miała dyktować artystom podświadomość. 15. października 1924 roku „Manifest” ukazał się jako osobna pozycja, w której autor dokonał rekapitulacji dotychczasowej drogi literatury i sztuki, postulując zastąpienie dominującego w niej realizmu poetyką snu i wyobraźni nieskrępowanej więzami przyczynowości.

Breton przedstawił tutaj założenia odwołujące się w dużej mierze do osiągnięć psychoanalizy spod znaku Carla Gustava Junga i Zygmunta Freuda, zwracał bowiem uwagę na konieczność poszukiwania prawdziwej siły twórczej w pokładach ludzkiej podświadomości, w oderwaniu od ograniczeń, jakie narzucają jej rozmaite normy społeczne i konwenanse. Według niego owe ograniczenia miały prowadzić do degradacji potencjału moralnego i intelektualnego współczesnego człowieka, dlatego też jedynym ratunkiem przed ostatecznym upadkiem miało stać się całkowite uwolnienie wyobraźni i przyznanie jej prymatu nad praktycznym podejściem do życia.

Drogą do owego wyzwolenia w rozumieniu Bretona były nowe techniki twórcze oparte na kombinatoryce i przypadkowości, stąd zwrot w kierunku dadaizmu, poetyki absurdu, groteski, purnonsensu czy parodii. Teksty surrealistyczne miały wobec tego przypominać w dużej mierze pozbawione zależności przyczynowo-skutkowej marzenia senne czy halucynacje, odwołując się w ten sposób do ukrytych w podświadomości „tajemnic bytu”. Podobnie w sztukach plastycznych postulowano prymat wartości intencjonalnej nad tradycyjnie rozumianym warsztatem artystycznym, co zakładało zupełne odejście od realizmu na rzecz wyrażenia jednostkowych emocji artysty.

Drugi „Manifest surrealizmu” ukazał się pod koniec 1929 roku na łamach kwartalnika „Rewolucja surrealistyczna”, a kilka miesięcy później został wydany w formie osobnego tomu. Tekst kładł nacisk na całkowite i zdecydowane zwrócenie się w kierunku wyobraźni i podświadomości jako źródeł rozwoju możliwości twórczych artysty i drogi do jego swobodnej ekspresji. Breton postulował zniwelowanie predyspozycji ludzkiego umysłu do tworzenia rozmaitych dychotomicznych zestawień, jak choćby rozdzielność życia i śmierci czy możliwości od niemożliwości, uważał bowiem takie klasyfikacje za bezproduktywne i narzucające ludzkiej świadomości niepotrzebne ograniczenia.

W drugim „Manifeście” zaznaczono także buntowniczy charakter surrealizmu w stosunku do społeczeństwa i jego konwenansów, jak również jego zamierzoną ignorancję wobec bieżących wydarzeń – w centrum zainteresowania twórców miały bowiem stać jedynie obiektywne możliwości ludzkiego umysłu i ich analiza. Sporo miejsca poświęcono także doprecyzowaniu teorii „écriture automatique” – „pisma automatycznego”.

Trzeci, wydany w 1946 roku, „Manifest surrealizmu” stanowił przede wszystkim polemikę z rozmaitymi koncepcjami stojącymi w opozycji do założeń Bretona, m.in.: z nowym ujęciem surrealizmu w wydaniu Tristana Tzary czy krytyką całego prądu, jaką w tym czasie w bardzo stanowczy sposób wygłosił Jean-Paul Sartre.