Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła” - opracowanie, problematyka

„Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza powstał w 1788 r., kiedy to autor brał udział w posiedzeniach Sejmu Czteroletniego. Był on jednym z najbardziej aktywnych przedstawicieli Stronnictwa Patriotycznego (obozu reform). Bardzo mocno opowiadał się on za zniesieniem wolnej elekcji i ponownym wprowadzeniem zasady dziedziczności tronu. Dzieło Niemcewicza zostało ukończone w 1791 r. i w tym samym czasie doczekało się premiery w warszawskim Teatrze Narodowym. Jak można się domyślać – dzieło wywołało wielką owację zwolenników reform, natomiast zupełnie nie spodobało się ludziom przychylnym staremu porządkowi.

Dzieło Juliana Ursyna Niemcewicza zaliczane jest do gatunku komedii politycznej. Pojawiający się w nim bohaterowie uosabiają ideały wyznawane przez odmienne stronnictwa polityczne: postępowców i konserwatystów. Fabuła opiera się o historię starań o rękę Teresy. O małżeństwo z nią rywalizuje dwóch mężczyzn – Walery (poseł Sejmu Czteroletniego, zwolennik reform) – oraz Szarmancki (kobieciarz i stały bywalec salonów). Dzieło kończy się zwycięstwem Walerego, który ostatecznie zdobywa zgodę na ślub z Teresą.

Konstrukcja postaci w komedii Niemcewicza stanowi nawiązanie do tradycji molierowskiej. Bohaterowie są postaciami bardzo okrojonymi, posiadającymi jedną, dominującą cechę. Od tego przymiotu pochodzą ich imiona (Szarmancki, Gadulski). Celem takiego zabiegu było przedstawienie ich jako reprezentantów pewnych zbiorowości. Ten sposób budowy osób scenicznych owocuje także komizmem. Słowne utarczki bohaterów często są bardzo zabawne, a ich zachowanie niejednokrotnie można postrzegać jako graniczące z absurdem (rozkochana we francuskiej modzie Starościna, nieustannie obracający się wokół kobiet Szarmancki). Doskonałym przykładem komizmu słownego i sytuacyjnego jest wspominana wcześniej Starościna. Kobieta ta zupełnie nie radzi sobie z polskim językiem, komplikując składnię i mieszając słowa. Dodatkowo nie umie zachowywać się adekwatnie do sytuacji, co często jest zabawne.

Najważniejszym tematem podjętym przez Niemcewicza w „Powrocie posła” była krytyka politycznej głupoty, której reprezentantem był stronnik konserwatystów – Starosta Gadulski. Był to człowiek zupełnie niepoważny, jakby oderwany od realnego świata. Żył w sferze anachronicznych poglądów i ideałów. Z rozrzewnieniem wspomina czas dawnej wolności, której esencją było liberum veto. Nie wstydzi się nawet tego, że jest człowiekiem niewykształconym: „Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,/ Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało (...)”. Słowa te świadczą dobitnie o jego podejściu do spraw, które były oparte raczej na wewnętrznym przekonaniu niż racjonalnych przemyśleniach.

Zupełnie przeciwny obraz reprezentuje rodzina Podkomorzych. Należącym do niej postaciom daleko jest do poglądów Gadulskiego. Przede wszystkim mają one świadomość, że na pierwszym miejscu powinno znajdować się dobro ojczyzny, nie zaś własna kieszeń. Podkomorzy wypowiada takie słowa: „(...) Dom zawsze ustępować powinien krajowi”. Zwolennicy reform dostrzegali w postępowaniu szlachty przyczynę destabilizacji państwa. Dlatego opowiadali się za zniesieniem wolnej elekcji i liberum veto. Instytucje te i tak zawładnięte były przez prywatne interesy przekupnej magnaterii.

Niemcewicz, poza tematyką polityczną, poruszył także kwestię XVIII-wiecznej obyczajowości. Na przykładzie Starosty Gadulskiego przedstawione zostało zacofanie szlachty, która zupełnie nie nadążała za prędko zmieniającym się światem. Wielką miłością tego szlachcica były pieniądze. Sam wziął za żonę kobietę o pokaźnym posagu, a swej córce udzielił pozwolenia na ślub tylko pod warunkiem, że Walery zrzeknie się należnego mu majątku. Bardzo wyraźną postacią jest także Szarmancki – kobieciarz, miłośnik flirtów, bywalec salonów. Jego zainteresowania oscylują tylko wokół tego, co sprawia mu przyjemność. W ogóle nie angażuje się on w sprawy polityczne, woląc oddawać się kolejnym zabawom. Także dla niego pieniądze były sprawą wielkiej wagi. Ze starań o rękę Teresy wycofał się, gdy zorientował się, że na tym małżeństwie wiele nie zarobi. Szczególnie komiczną postacią jest Starościna – bezrefleksyjna miłośniczka zagranicznych trendów. Jej wypowiedzi stanowią mieszanką polskich i francuskich słów, połączonych bardzo pogmatwaną składnią. Kobieta ta jest zupełnie oderwana od świata. Widząc powierzchowność Szarmanckiego uważa, iż jest to doskonały kandydat na męża dla jej córki. Jednak zupełnie nie potrafi przejrzeć jego prawdziwych zamiarów.

W „Powrocie posła” Julian Ursyn Niemcewicz doskonale oddał kształt XVIII-wiecznego społeczeństwa. Jego większość stanowiły osoby, które swoimi postawami przyczyniały się do upadku kraju. Pozytywni bohaterowie, czyli ludzie o wielkich ideałach i celach, byli w mniejszości. Autor komedii zapewne miał nadzieję, że po jej obejrzeniu wielu obywateli Polski zastanowi się nad prezentowaną przez siebie postawą.