Henryk Sienkiewicz „Bartek zwycięzca” - tło historyczne oraz znaczenie tytułu noweli

Tło historyczne noweli „Bartek zwycięzca” stanowi wojna prusko-francuska, tocząca się w latach 1870-1871. Jest to także okres w dziejach państwa polskiego, kiedy podzielone pomiędzy trzech zaborców - Rosję, Austrię i Prusy - nie funkcjonowało ono jako wolne i suwerenne.

Bezpośrednią przyczyną wojny była próba objęcia tronu hiszpańskiego przez protegowanego kanclerza Bismarcka – księcia Leopolda Hohenzollerna. Rzeczywisty powód, dla którego wszczęto wojnę, stanowił spór Prus i Francji o polityczną dominację w Europie. Część armii pruskiej, której sukcesy opisane są w noweli Sienkiewicza, dowodzona była przez gen. Steinmetza. Pojawia się on w tekście jako generał, który chce uczynić z Bartka podoficera, ale przekonując się o absolutnym braku świadomości politycznej chłopa rezygnuje, odznaczając go jedynie orderem.

Bitwy, w których brał udział Bartek to również fakty historyczne. Bitwa pod Gravelotte - gdzie Bartek zdobył trzy francuskie chorągwie i dwie armaty - miała miejsce 18 sierpnia 1870 r. Wówczas to armia pruska pod wodzą Steinmetza i księcia Fryderyka Karola pokonała armię francuską, przy dużym udziale tzw. pułków poznańskich, złożonych ze zwerbowanej z terenów dzisiejszej Wielkopolski ludności polskiej.

Kolejne wydarzenia wojenne to odnotowane przez narratora oblężenie Paryża, zdobycie twierdzy w Metz oraz bitwa pod Sedanem – wszystkie trzy zakończone sukcesem Prus.

Biorący bezpośredni udział w wojnie Bartek początkowo boi się o swoje życie i o rodzinę, którą musiał zostawić. Jednak szybko tłumaczy sobie, że obowiązek należy spełnić i z nic nieznaczącego, lekceważonego polskiego chłopa przeistacza się w skutecznego, bo odważnego i równie nieludzko okrutnego dla rzekomych wrogów „żołnierza-patriotę, który uwielbia ślepo swoich przywódców”. Przydomek „zwycięzca” nadany Bartkowi za mężne czyny ma wydźwięk ironiczny i koresponduje w tekście z jego rozmową z generałem po bitwie pod Gravelotte. Na pytanie generała - które było pytaniem kwalifikacyjnym na stanowisko podoficera - kto wygrał bitwę, pewny siebie chłop odpowiedział: „Ja, Celencyjo!”, jakoby to on w pojedynkę wygrał całą bitwę. Wówczas staje się pośmiewiskiem całej armii. Chociaż dostaje krzyż żelazny i dobrą zapłatę, Niemcy kpią z niego i z pobłażaniem powtarzają jego odpowiedź.

Tytuł to także gorzkie nawiązanie do losu, który w ostatecznym rozrachunku spotkał Bartka, Magdę i Franka. „Zwycięzca” spod Sedanu i Metz przegrywa własny majątek i przynależność do wspólnoty. Chlubiąc się błyszczącymi orderami, powraca do Pognębin otoczony glorią zwycięstw. Szybko okazuje się jednak, że prowadził walkę bratobójczą, wspomagał wroga Polski, a mordował sojuszników. Pomyłkę Słowika odczuł na własnej skórze jego syn, nazwany przez niemieckiego nauczyciela „polską świnią”. Bartek, dokonawszy zemsty na winowajcy, trafia pod sąd, później do więzienia. Na nic zdają mu się dawne bohaterskie czyny; władze pruskie umocnione zwycięstwem nad Francją, nie zwracają uwagi na zasługi chłopa. Zadłużony i niezdolny do pracy długo nie może odnaleźć się w rzeczywistości. Zdezorientowany, zaślepiony naiwną wiarą w słuszność racji zaborcy uległ szybkiej asymilacji; w liście do Magdy pisał: „Niemcy to nasi”. Coraz trudniej mówić mu po polsku, traci hart ducha i wiarę w katolickiego Boga. Na koniec zostaje mu odebrany także odziedziczony po ojcu majątek.

„Zwycięzca” oznacza w gruncie rzeczy przegranego. Ironiczny przydomek doskonale podkreśla niesłuszność sprawy, za jaką walczył Bartek. To jak głęboką porażkę odniósł jako Polak zostaje skontrastowane z wielkim sukcesem Bartka na polu bitwy. Za każdym bowiem razem, kiedy wygrywał z Francuzami czy Polakami przegrywał część własnej tożsamości narodowej. Kiedy zagłosował na Szulberga – przegrał ostatecznie. Nie wytrzymał próby charakteru, pozostał lojalny wojskowemu porządkowi pruskiemu, doprowadzając do zaprowadzenia niemieckich rządów nawet we własnej wsi i do konfiskaty gospodarstwa przez pruskiego pana – Justa. Zwycięstwa Bartka obróciły się przeciwko niemu, a za swoją głupotę zapłacił wysoką cenę, która powinna być przestrogą dla ówczesnych czytelników Sienkiewicza i przypominać o zadaniu obrony ojczyzny i nieustannej walki z prawdziwym wrogiem, jakim były Prusy.