Literatura Młodej Polski - główne tematy i nurty literackie

Młoda Polska stanowiła epokę odpowiadającą europejskiemu modernizmowi jako prądowi literackiemu, który cieszył się szczególną popularnością w ostatnim dwudziestoleciu XIX wieku i przetrwał aż do końca I wojny światowej. Nowe koncepcje artystyczne stanowiły odpowiedź na bardzo negatywnie ocenianą erę pozytywizmu z jej służalczością wobec władzy i podporządkowaniem sztuki utylitarnym celom. Dlatego też wymiennie wobec Młodej Polski stosuje się termin „neoromantyzm” jako symptom powrotu do poetyki buntu i niezgody na otaczającą rzeczywistość, jak i do wizji artysty jako jednostki wybitnej, „przewodnika dusz”.

Literatura pierwszego okresu Młodej Polski pozostawała pod sporym wpływem filozofii Nietzschego, Schopenhauera i Bergsona, z których przejęła z jednej strony kult potężnej, stojącej poza moralnością jednostki, z drugiej jednak przekonanie o nierozłączności ludzkiego życia i cierpienia, które wynika z konieczności stałego zaspokajania swoich popędów, co wiąże się z upokorzeniami, poczuciem niedosytu i obawą przed ponoszeniem klęsk, a więc także i przed egzystencją samą w sobie. Z tych założeń wypłynął jeden z najbardziej kojarzonych z Młodą Polską i modernizmem prądów, jakim stał się dekadentyzm.

Opierał się on na przeświadczeniu o upadku kultury i moralności, który pociągał za sobą dezaktualizację osiągnięć wszystkich wcześniejszych epok i koncepcji, stawiając artystę w pozycji człowieka bezsilnego wobec świata pozbawionego wszelkich wartości. Jedyną możliwą drogą była ucieczka od realizmu i materializmu w sferę tajemnic psychiki i abstrakcyjnych stanów duszy, których opis zajął miejsce racjonalnej refleksji nad światem rzeczywistym. Słaby i pozbawiony wiary w celowość życia artysta zaczął poszukiwać „sztucznego raju” w wyrafinowanych i perwersyjnych zabawach, używkach – szczególnie mocnym alkoholu i narkotykach (wystarczy wspomnieć obrazoburczą pracę Witkacego zatytułowaną „Narkotyki”). Dekadencji towarzyszył również prąd funkcjonujący po dziś dzień pod francuską nazwą „fin de siecle”, zwracający uwagę na atmosferę schyłkowości towarzyszącej czasom przełomu wieków, związanym z nią przekonaniem o zbliżającym się końcu cywilizacji i rozkładzie kultury.

Dekadentyzm stał się żyznym polem, na którym już po paru latach wyrosły inne modernistyczne „izmy”, zwłaszcza symbolizm, impresjonizm i ekspresjonizm. Pierwszy z tych prądów stawiał w centrum zainteresowania byt idealny, transcendentny, którego nie można zdefiniować ani opisać za pomocą racjonalnych środków, wobec czego dla jego zobrazowania konieczne jest wprowadzenie nowej metaforyki, tworzącej dwupłaszczyznowy obraz złożony ze znaczeń dosłownych i głębszych – symbolicznych. Kluczowym celem sztuki i poezji stało się oddanie nastroju jednostki za pomocą rozmaitych środków kolorystycznych i dźwiękowych.

Z takich założeń korzystał również impresjonizm, stawiając na podporządkowanie świata przedstawionego utworów literackich subiektywnym emocjom ich podmiotu lirycznego, skupiając się najczęściej na zatrzymaniu jakiegoś ulotnego momentu, abstrakcyjnego wrażenia, które towarzyszyło obserwowaniu określonej sceny. Prąd ten został zastąpiony w drugiej dekadzie XX wieku przez ekspresjonizm jako estetykę lepiej odpowiadającą wymaganiom ówczesnej sztuki, coraz bardziej skłaniającej się ku tezie, że jedynym realnym bytem jest byt duchowy. Nowy kierunek wymagał wobec tego zbliżenia do absolutu, któremu miało sprzyjać odrzucenie rygorów harmonii i piękna w jego tradycyjnie pojmowanej formie, co wprowadziło do poezji estetykę brzydoty, kontrastu i groteskowego zniekształcenia. Zgodnie z nazwą prądu – ekspresjonizm miał być „krzykiem duszy” poety jako profetycznego wizjonera, który zdecydowanie odcinał się od przynależności do świata rzeczywistego i częstokroć akcentował transcendentny wymiar własnej egzystencji.

W Polsce epoka modernizmu zaowocowała również ogromną popularnością wsi i jej mieszkańców, stąd też często mówi się o młodopolskiej „chłopomanii”, której efektem były liczne małżeństwa pomiędzy przedstawicielami kulturalnego światka wielkich miast a prostymi, czerstwymi i zachwycającymi swoją tryskającą zdrowiem urodą chłopkami. Tej tematyce zawdzięczamy m.in. nasz narodowy arcydramat – „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, jak również liczne utwory takich poetów jak Jan Kasprowicz czy Leopold Staff, opisujących polską wieś z rozmaitych perspektyw i stanowisk twórczych.