Stefan Żeromski „Wierna rzeka” - ocena powstania styczniowego przedstawiona w „Wiernej rzece”

Klechda domowa Stefana Żeromskiego pt.: ,,Wierna rzeka” jest jednym z piękniejszych utworów o powstaniu styczniowym w naszej literaturze. Utwór ukazał się w 1912 r., a jego tematyka pozostawała aktualna również w wieku XX. Żeromski w wielu powieściach podejmuje próbę rozrachunku z wydarzeniami roku 1863. W ,,Wiernej rzece” wyraźnie opowiada się po stronie powstańców i racje walczących są mu bliższe, aniżeli głosy oponentów.

Już postać głównego bohatera – Józefa Odrowąża, księcia rodem z baśni, poświęcającego wszystko w imię wolności ukochanej ojczyzny, najdobitniej o tym świadczy. Również w wypowiedziach Salomei Brynickiej i Huberta Olbromskiego znajdziemy dowód na wiarę pisarza w słuszność powstańczej sprawy. Znamienny jest dialog kobiety z komisarzem Rządu Narodowego, w którym przedstawiają oni swój stosunek do ówczesnej rzeczywistości. Salomea spogląda na powstanie przez pryzmat osobistych nieszczęść. Mówi: ,,Któż z was ośmieli się mówić, że pobije tych, co tu nocami przychodzą szarpać nas, ludzi bezbronnych? A jeżeli ich nie możecie pobić, to kto z was ośmielił się rozpętać w nich dzicz, co ją ze sobą z okrutnych śniegów w duszach przynieśli?”

Kobieta nie potrafi pojąć sensu walk, które są źródłem krzywd niewinnych osób. Z jej punktu widzenia są one tylko pasmem cierpienia i bólu. Pisarz nie odmawia racji Salomei. Jej każde słowo ma swój oddźwięk w rzeczywistych wydarzeniach. Giną jej najbliżsi: synowie pani Rudeckiej, jej ojciec, potem Hubert Olbromski. Nieustanne rewizje, plądrowanie zniszczonego domu, konieczność znoszenia upokorzeń od żołnierzy rosyjskich, a w końcu odejście ukochanego człowieka są argumentami bardzo przekonywującymi, ale z czasem sama Salomea zrozumie, że to wyniszczające powstanie miało wielki moralny sens i właśnie ona będzie go broniła przed potępiającym głosem księżnej Odrowąż.

Z kolei Hubert Olbromski spogląda na wydarzenia 1863 roku, mając na uwadze dobro całego kraju, będąc obeznanym z jego sytuacją i z polityką zaborców. Z jego ust padają bardzo ważne słowa: ,,Polskie plemię popadło między dwa młyńskie koła zagłady - między Niemców i Moskwę. Musi się stać samo młyńskim kamieniem, albo będzie zmielone na pokarm Niemcom i Moskwie. Nie ma wyboru”. Ze słów tych płynie głębokie przekonanie o konieczności podjęcia działań bez względu na niewielkie szanse powodzenia. Zresztą życie komisarza, jego sposób bycia i wygląd najlepiej poświadczają jego racje. Są to argumenty tylko i wyłącznie natury moralnej, jednak trafiają do serca Salomei. Zryw powstańczy miał według Olbromskiego wykształcić w Polakach siły i hart ducha niezbędne, by móc przeciwstawić się zaborczym ,,kołom młyńskim”.

Ojciec Salomei – Antoni Brynicki wpoił córce obowiązek służenia ojczyźnie. Dlatego ta młoda kobieta ani przez chwilę nie waha się, by zabrać do dworu zranionego powstańca i by, pomimo nieprzychylności chłopów i zagrożenia ze strony rosyjskiej, udzielić mu pomocy. ,,Dla ojczyzny jest najpierwszy obowiązek Polaka, a dopiero na drugim miejscu stoi familia”- mówi. Józef Odrowąż, pan Brynicki, bracia Rudeccy, Olbromski i wielu innych mają świadomość, że walka o wolność ciemiężonego kraju jest ich powinnością. Dlatego tak wyrywa się serce do działania i boli dusza na myśl o drogiej ojczyźnie: ,,szlochał o straszliwej doli kraju - o klęskach, których wspomnienie w lód krew ścina… Mówił jej, jakie były przewidywania siły – i jak zawiodły - o wierze i nadziei, z których tylko rozpacz została”.

Żeromski był świadomy strasznych skutków powstania styczniowego, jednak opowiada się po stronie walczących, uznając tym samym ich racje. Poświęcenie, odwaga, szlachetność żołnierzy spowodowała, że stali się oni potężną moralną siłą. Ich postawa obudziła w wielu Polakach ducha narodowego - ducha walki. Pisarz solidaryzuje się z powstańcami, bo dostrzega ich wielkość moralną i siłę patriotyzmu, który gotowi byli poświadczyć własnym życiem.