Salvador Dali „Trwałość pamięci” - interpretacja obrazu, opis. Surrealizm w malarstwie - cechy

Surrealizm jako nowy, awangardowy kierunek w literaturze pojawił się tuż po I wojnie światowej, był kreowany i propagowany głównie na obszarze kultury francuskojęzycznej. W późniejszym czasie rozprzestrzenił się również na inne kraje Europy, ciesząc się dużą popularnością m.in. w krajach Ameryki Południowej. Bardzo szybko zakres jego oddziaływania rozszerzył się na sztuki plastyczne, czego przypieczętowanie stanowiły założenia teoretyczne sformułowane w wydanym w 1924 roku „Manifeście surrealistycznym” autorstwa André Bretona – jednego z głównych twórców kierunku.

Głównym wyznacznikiem surrealizmu w sztukach plastycznych w ujęciu tego twórcy było przeniesienie środka ciężkości z tradycyjnie rozumianej estetycznej wartości dzieła na jego zawartość intencjonalną, a więc – na jednostkowe, subiektywne i pozbawione jakichkolwiek ograniczeń wrażenie artysty. Tematem obrazu miała być emocja wypływająca z podświadomych pokładów twórczych człowieka, niezależna od logicznego porządku realnego świata, stąd też dzieła utrzymane w tej stylistyce często przypominają wizualizacje sennego marzenia bądź halucynacji. Transponując na obszar sztuk plastycznych również koncepcję „automatyzmu psychicznego” artyści korzystali z technik zostawiających wiele miejsca dla przypadku, jak choćby z dekalkomanii, polegającej na odbijaniu plam, kolażu czy furażu (nanoszeniu plam za pomocą dymu).

Za swego rodzaju symbol malarstwa surrealistycznego uważa się dzieło hiszpańskiego artysty Salvadora Dali, powszechnie znane jako „Trwałość pamięci”, wobec którego wymiennie używane są również tytuły: „Miękkie zegary”, „Cieknące zegary” czy „Uporczywość pamięci”.

Kompozycja obrazu stanowi mieszankę elementów realistycznych ze zniekształconymi przedmiotami, zestawionymi ze sobą w sposób pozbawiony logicznej motywacji i sensu. W tle widać naturalistyczny krajobraz nadmorski z klifem zawieszonym nad taflą wody, który według słów samego autora dzieła stanowił pierwotnie dominantę kompozycji. Dali miał długo zastanawiać się nad sposobem zapełnienia pierwszego planu, a wizja miękkich, zlewających się z rozmaitych powierzchni zegarów miała „zaatakować” go zupełnie nagle, tak, jakby podświadomość podpowiedziała mu, iż to właśnie one są brakującym elementem dzieła, choć takie zestawienie nie jest możliwe do literalnego wytłumaczenia.

Trudno jest również w jednoznaczny sposób określić dominantę odrealnionego pierwszego planu, dzieli się on bowiem niejako na dwie części – lewą stronę obrazu od jej dolnego rogu aż do wysokości morza, znajdującego się na drugim planie, zajmuje konstrukcja składająca się z podestu w kształcie geometrycznej bryły z regularnymi prostokątnymi krawędziami, z której wyrasta nagi pień drzewa; w tej części znajdują się trzy zegary: dwa spływają z krawędzi podestu oraz z gałęzi drzewa, zaś trzeci, zamknięty, został przedstawiony w realistycznym kształcie, choć niemal całkowicie pokryty mrówkami. W centrum kompozycji znajduje się natomiast kolejny miękki zegar spoczywający swobodnie na jasnej plamie, w której odnajdujemy elementy ludzkiej twarzy.

Dali opisał proces tworzenia tej kompozycji jako zainspirowany przemyśleniami na temat problemu „supermiękkości”, które miał wywołać zjedzony wcześniej na kolację camembert. Ser podany na ciepło posłużył też ponoć za wzór owego zagadkowego kształtu, na którym spoczywa centralny dla całej kompozycji miękki zegar. W myśl założeń surrealizmu dzieło powstało więc w dużej mierze z przypadku, z trudnego do określenia podszeptu podświadomości, który ubrał w tę nietypową formę refleksję nad płynnością i nieuchwytnością czasu.

Do estetyki tego kierunku twórczego odwoływał się również happening stworzony wokół wystawienia dzieła, opierający się w dużej mierze na owej, nieco groteskowej, opowieści jego autora na temat procesu twórczego.