Filozofia oświecenia. Wpływ filozofii oświeceniowej na literaturę epoki

Oświecenie to prąd w kulturze i sztuce europejskiej w XVIII stuleciu, zwany także epoką rozumu. Nazwa „Oświecenie” kojarzy się z czasownikiem „oświecać”, czyli wyjaśniać, klarować, tłumaczyć.  To wyjaśnianie odbywało się poprzez posługiwanie się rozumem i w odwołaniu się do rozumu. Nieprzypadkowo, umysł ludzki i jego zdolności do poznawania świata tak bardzo zainteresował twórców, badaczy czy pisarzy tej epoki. Ramy czasowe oświecenia są dość umowne. Przyjmuje się, że na zachodzie Europy (Francja), oświecenie rozpoczęło się już na przełomie XVII i XVIII wieku,  natomiast na wschodzie (Polska) około czterdziestu lat później. Kres epoce kładą burzliwe wydarzenia - rewolucja francuska, utworzenie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, a w Polsce - gdzie oświecenie zakończyło się w XIX wieku - wydanie „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza, co nastąpiło w 1822 roku.

Najwybitniejszych myślicieli oświecenia i dzieła tego prądu odnaleźć można we Francji i w Niemczech. Nadejście epoki rozumu przygotował już Kartezjusz, filozof francuski żyjący w XVII wieku. Do jego hasła „Cogito ergo sum” czyli „Myślę, więc jestem” odwołali się przedstawiciele oświecenia. Hasło to wyraża jasne przesłanie - za pomocą rozumu człowiek może poznawać świat, a dalej - to, co ktoś poznaje za pomocą rozumu, jest prawdziwe. Takie stwierdzenie prowadzi do podważenia zasad wiary i reguł, na jakich dotychczas opierało się funkcjonowanie państwa, czyli istnieniu społeczeństwa klasowego i posłuszeństwu wobec ludzi dobrze urodzonych. Już w drugiej  połowie osiemnastego stulecia dało to impuls do rewolucji, jaka zmiotła z tronu króla Francji Ludwika XVI i na zawsze zmieniła Francję.

Najpopularniejszym prądem filozoficznym oświecenia był racjonalizm, wywodzący się z kartezjańskiej wiary w poznawcze zdolności rozumu ludzkiego. Racjonaliści twierdzili, że nie wiara czy doświadczenie, ale właśnie rozum pomaga w zdobyciu wiedzy o otaczającym nas świecie. Innym bardzo popularnym prądem myślowym był empiryzm, stojący w sprzeczności z racjonalizmem, zakładający bowiem, że poznawanie świata odbywa się poprzez kolejne doświadczenia, przez które uczymy się reguł, rządzących otoczeniem. Racjonalistów i empirystów pogodził dopiero niemiecki filozof Immanuel Kant publikując pracę, w której zakładał istnienie sądów a priori oraz a posteriori. Te pierwsze pochodzą z ludzkiego umysłu i nie są oparte na doświadczeniu, te drugie pochodzą z doświadczenia.
Ważnym prądem filozoficznym był sentymentalizm, zakładający, że nauka i kultura źle wpływają na człowieka, który jest z natury dobry, ale nabierając ogłady i zdobywając wiedzę zatraca te cechy. Zwolennicy sentymentalizmu, w tym głównie Jan Jakub Rousseau głosili powrót do natury, wyrzeczenie się własności prywatnej i cywilizacji.

Literatura epoki oświecenia starała się szerzyć i propagować wspomniane wyżej tendencje i prądy, a szło to tym łatwiej, że autorami najgłośniejszych oświeceniowych dzieł literackich byli filozofowie i myśliciele - Denis Diderot, Wolter czy Rousseau. „Kubuś Fatalista i jego pan”, książka Diderota, opowiada o zaradnym i pomysłowym służącym, który pomaga swojemu panu, troszczy się o niego i opiekuje. Jednocześnie Kubuś świetnie zdaje sobie sprawę z tego, że jest od swego pana mądrzejszy. Racjonalista w każdym calu, Kubuś, dochodzi do wniosku, że choć jest niskiego pochodzenia, to nie może dać sobą pomiatać i zachowując się rozumnie, jest w stanie wpływać na swój los. Z kolei „Kandyd” Woltera to opowieść o człowieku, ciężko doświadczanym przez los za swoje poglądy i mówienie wprost, tego co myśli. Tytułowy bohater wędruje przez wiele krajów świata, szukając swojej ukochanej Kunegundy. Kiedy wreszcie ją odnajduje, kobieta jest już stara i zrzędliwa. Podróżując, Kandyd zyskuje nowe doświadczenia i poznaje samego siebie. Na końcu dochodzi do wniosku, że najlepszym spełnieniem dla człowieka jest praca.

Nurt sentymentalizmu reprezentuje „Nowa Heloiza” Jana Jakuba Rousseau. Powieść ma formę listów między kochankami, którzy nie mogą wziąć ślubu ze względu na dzielące ich różnice społeczne. Julia pisze listy do swego byłego nauczyciela, który stał się jej kochankiem. W utworze Rousseau krytykuje ograniczenia, jakie na człowieka narzuca cywilizacja.