Twórczość Norwida jako kontynuacja i przekroczenie tradycji romantycznych

Norwid należy do najwybitniejszych polskich poetów okresu romantyzmu. Często błędnie określany jest czwartym wieszczem, obok Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego -  błędnie, bo jego twórczość znacznie odbiegała od założeń epoki i nie miała ambicji bycia profetyczną.

Twórczość Norwida nie daje się zamknąć w ramach romantyzmu. Historycznie rzecz ujmując, należał do tzw. drugiego pokolenia romantyków, a większość jego dorobku powstała w latach  1847-1883, czyli w czasie, kiedy najwięksi poeci tego okresu schodzą ze sceny. Jednak biorąc pod uwagę cechy poezji, Norwid wykraczał znacznie poza swoją epokę. Przyporządkowanie jego dorobku do jakiegokolwiek nurtu tego okresu jest niemożliwe, ponieważ wychodził on poza granice wszelkich programów, wytycznych, założeń estetycznych, choć - oczywiście - w twórczości tego wyjątkowego poety można odnaleźć cechy łączące ją z romantyzmem oraz założeniami poezji epok, które dopiero miały nastąpić.

W wierszu „Klaskaniem mając obrzękłe prawice” Norwid odcina się od tradycji romantycznej, pisząc pod adresem polskich wieszczów: „...od was...o! laury - nie wziąłem/ Listka jednego ni ząbeczka w liściu”. Jest to jednak twierdzenie na wyrost, ponieważ jego związki z romantyzmem są znaczące i wyraźne. Łączenie gatunków literackich i mieszanie rodzajów to cecha charakterystyczna dla twórców romantycznych, której hołdował także Norwid. Ponadto z romantyzmem łączy go przekonanie o wyjątkowej roli poety i poezji. Dzięki twórczości poeta jest stwórcą, a jego słowa zapewniają mu nieśmiertelność.

Wiele utworów Norwida poświęconych zostało wybitnym postaciom („Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie”, „Bema pamięci żałobny – rapsod”, „Do obywatela Johna Brown”, „Fortepian Szopena”), które poeta pragnął unieśmiertelnić, zapisać w ludzkiej pamięci, ale też oddać im cześć. Wiersze te mają charakter patetyczny, kreują przedstawiane postacie na wyjątkowych bohaterów. Przypomnijmy, że podobne przykłady znajdziemy u wielkich wieszczów („Reduta Ordona”, „Śmierć Pułkownika” Mickiewicza, czy „Grób Agamemnona” Słowackiego). Co charakterystyczne dla romantyzmu, Norwid chętnie sięgał do motywów zaczerpniętych z historii swego narodu, choć czerpał też sporo z historii antycznej.  Nie brak w jego twórczości także utworów o tematyce narodowej.

Romantycy tworzyli swój program literacki w opozycji do oświeceniowego klasycyzmu, co nie przeszkadzało Norwidowi łączyć obu tych idei. Jego poezja była raczej intelektualna niż emocjonalna. Autor przykładał wielką wagę do precyzji wypowiedzi, wykazywał dużą dbałość o formę, sięgając często do antycznych gatunków („Bema pamięci żałobny – rapsod”). Wydaje się, że romantycy programowo unikali nawiązań do greckiej i rzymskiej mitologii, pielęgnując własne, rodzime, słowiańskie wierzenia. Norwid czerpał z obu źródeł. Antyczny rodowód ma też idea umiaru i zachowania harmonii na płaszczyźnie tekstu, której hołdował Norwid.

Klasycyzm i romantyzm to tradycje znane Norwidowi i mógł on z nich świadomie czerpać inspiracje. Fascynujący jest fakt, iż jego twórczość zdradza wiele związków z nurtami, które dopiero się rodziły, a także z tymi, które ukształtowały się dopiero po jego śmierci. Okazuje się, że był on prekursorem i źródłem inspiracji dla przyszłych pokoleń.

W okresie jego twórczości następowało załamanie się romantycznego idealizmu na rzecz pozytywistycznych realistycznych koncepcji. Pozytywizm w twórczości Norwida przejawiał się w kulcie pracy, także pracy twórczej. Znane są słowa poety: „Bo piękno na to jest, by zachwycało/ Do pracy; praca - by się zmartwychwstało”. Sztuka ma służyć celom użytecznym, nie może istnieć sama dla siebie. O takiej utylitarnej roli poezji traktuje m.in. „Promethidion”. W twórczości Norwida można też rozpoznać tendencje do moralizowania i dydaktyzmu, tak charakterystyczne dla literatury pozytywizmu.

Z poezją awangardową łączy Norwida symbolizm i wizyjność. Na symbolice opiera się cała teoria znaku głoszona przez romantycznego poetę. W jego przekonaniu świat jest złożony z dwóch warstw. Niczym w jaskini Platona istnieją pozory i prawda. Rolą poezji jest właśnie dotarcie do tej prawdy.

Do dziś Norwid odkrywany jest na nowo, jego wolne, białe wiersze znalazły naśladowców we współczesnej poezji. Także sposób posługiwania się milczeniem w poezji łączy tego artystę z poezją wieku dwudziestego.

Twórczość Norwida okazuje się ponadczasowa. Nie mieści się w ramach żadnej epoki ani żadnego nurtu. Poeta czerpał z tradycji poprzedników i jednocześnie tworzył zupełnie nowe jakości. Jego twórczość, początkowo niezrozumiana i niedoceniana, wciąż odkrywa nowe oblicza.