Żywoty świętych (hagiografia) - definicja, geneza, historia, znaczenie

Nazwa piśmiennictwa hagiograficznego wywodzi się z greckich słów hágios - święty i grápho - piszę. Określa się tak utwory pisane prozą lub wierszem ukazujące żywoty świętych chrześcijańskich. Dzieła takie były określane jako vitae - żywoty albo legenda - służące do czytania (z czasem legenda stała się synonimem historii fikcyjnej). Polskie odpowiedniki łacińskich nazw to „żywoty”, „żywoty i cuda”, „dzieje”, „historia” itp.

Początki europejskiej hagiografii wywodzą się z okresu wczesnego chrześcijaństwa. Podstawowym źródłem żywotopisarstwa świętych były Acta Martyrum, zwane inaczej Gesta albo Passiones, czyli pisma sprawozdawcze z procesów i egzekucji wyroków na chrześcijanach. Prototypem był proces Jezusa w Ewangelii i relacja o męczeństwie Diakona Szczepana w Dziejach Apostolskich.

Za pierwsze dzieło hagiograficzne uważane jest Vita Antonii z IV autorstwa św. Anastazego, które wzorowane było na biografiach starożytnych filozofów. Pierwsza monografia tego typu to Historia Lausiaca z roku około 419, opracowana prawdopodobnie przez Palladiosa. W powszechnym obiegu ze zbiorów hagiograficznych średniowiecza największym uznaniem i popularnością cieszyła się Legenda aurea (Złota legenda) Jakuba de Voragine z XIII wieku, zawierająca żywoty ponad 170 świętych.

Z czasem ustaliły się normy redakcyjne i kompozycyjne żywotów świętych, które pozwoliły uzupełnić ubogi materiał faktograficzny opisem cudów i cnót. Bohater najpierw osadzony w czasie i przestrzeni historycznej, zatracał stopniowo rysy indywidualne na rzecz ogólnych. Wytworzył się abstrakcyjny typ świętego - fanatycznego wyznawcy chrześcijaństwa, ascety, męczennika, odrzucającego wszystko co ziemskie. W schemacie biografii dużą rolę odgrywały zapowiedzi przyjścia św. na świat, cuda, prześladowanie, męczeńska śmierć. Żywoty świętych zebrane, uporządkowane i wydane zostały w epoce nowożytnej - w całości zawiera 70 tomów. 

W Polsce początkowo hagiografia uprawiana była po łacinie, a od końca XIV również po polsku. Wcześnie znano Złotą legendę, którą przez pokolenia uzupełniano. Dzieło to miał też wpływ na rodzime utwory hagiograficzne takie, jak Kazania gnieźnieńskie, Żywot świętego Błażeja. Najdawniejsze zabytki po łacinie to Vita et passio sancti Alberti martyris oraz wyrosłe z kultu św. Stanisława ze Szczepanowa jego żywoty m.in. Vita sancti Stanislai.

W 1578 roku pojawiają się Żywoty świętych pańskich Piotra Skargi. Po osłabieniu zainteresowania hagiografią w renesansie, w okresie baroku wzrasta popularność świętych polskich, a żywoty cudzoziemskich świętych obrastają w realia polskie.