Dysonans poznawczy - definicja, charakterystyka, przykłady

Dysonans poznawczy to nieprzyjemny stan uczuciowy, polegający na napięciu psychicznym nieprzyjemnym dla jednostki. Pojawia się w momencie posiadania jednocześnie dwóch elementów poznawczych (przykładem są myśli), które do siebie nie pasują. Stan dysonansu może wywołać uczucie napięcia.

Teoria dysonansu poznawczego została wysnuta przez L. Festingera w 1957 r., następnie była rozwijana między innymi przez jego uczniów oraz innych badaczy. Jego teoria jest jedną z najważniejszych tez we współczesnej psychologii poznawczej. Przewiduje ona bowiem stwarzanie przewidywań w stosunku do ludzkiego zachowania, buduje podstawę do teoretycznego badania pacjentów oraz stanowi motor napędowy wielu innych teorii psychologicznych, związanych, przykładowo, z ludzką samooceną oraz sposobem postrzegania siebie. 

Główne założenie w teorii dysonansu poznawczego opiera się na stwierdzeniu, iż stan nieprzyjemnego napięcia psychicznego pojawia się wówczas, gdy do konkretnej osoby dotrą sprzeczne elementy poznawcze. Zalicza się do nich myśli, stwierdzenia, postawy, informacje, sposoby postępowania. Dysonans poznawczy można stosować zamiennie z pojęciem popędu, gdyż wpływa na zachowanie człowieka w taki sam sposób jak inne popędy (uczucia typu głód, ból) i wywołuje bodziec do zachowań minimalizujących napięcie. Jednostka jednocześnie uczy się, jak reagować na dysonans. 

Im mocniejsza i bardziej wyraźna jest niezgodność pomiędzy dwoma elementami poznawczymi, tym silniejsza jest ludzka motywacja. Można spróbować zredukować uczucie dysonansu poprzez zmianę jednego z elementów kolidujących. Możliwe jest również podjęcie próby przeformułowania stwierdzenia lub informacja i odrzucenie części jego zawartości lub parafrazowanie zgodnie ze sposobem przyjemniejszym dla jednostki. Dodanie nowego elementu poznawczego do stwierdzenia jest trzecią możliwością redukcji dysonansu. Łagodzi ono różnicę pomiędzy dwiema podstawowymi informacjami wywołującymi dysonans. 

Teoria dysonansu poznawczego pozwala na  wyjaśnienie zachowań człowieka, związanych z różnymi obszarami. Badania nad niezgodnością między zachowaniem oraz przekonaniami to jedna z najczęstszych rozbieżności pomiędzy postawami oraz wartościami w stosunku do sposobu ekspresji jednostki. Zachowanie niezgodne z wewnętrznymi przekonaniami wywołuje przymus ich zharmonizowania. Dysonans poznawczy ma ogromny wpływ na zdolność racjonalnej oceny faktów oraz zachowania podporządkowanego takiej regule. 

W przypadku wystąpienia dysonansu poznawczego człowiek stara się podczas dokonywania wyboru zmaksymalizować słuszność podjętej decyzji oraz wyolbrzymić swoje przekonanie o poprawności swego zachowania. Ma miejsce również sytuacja, w której jednostka próbuje automatycznie zminimalizować swoje poczucie wewnętrzne związane z czynnikami, działającymi na niekorzyść dokonanego wyboru.