Jan Wiklef i Jan Hus – ruchy heretyckie w XIV i XV wieku

Przezwyciężenie rozłamu w kościele nie zakończyło jego krytyki. Angielski profesor teologii Jan Wiklef nawoływał duchowieństwo do przestrzegania ewangelicznych nakazów ubóstwa, uważał bowiem, że kapłaństwo nie jest panowaniem lecz posługą. Jego poglądy były potępione przez papieża jako heretyckie, szybko jednak znalazły zwolenników. Byli nimi ubodzy księża zwani lollardami, którzy popularyzowali tekst Pisma Świętego jako źródło wiary, krytykowali bogactwo Kościoła i jego hierarchii. Działalnośc lollardów przyczyniła się do wybuchu powstania chłopskiego w Anglii w 1381 r. Zostało ono jednak krwawo stłumione przez wojska królewskie.

Poważne zagrożenie dla jedności kościoła wystąpiło w Czechach, do czego przyczyniły się w znacznym stopniu konflikty narodowościowe, społeczne i religijne. Narodziny husytyzmu wiązały się z kryzysem koscioła i jego krytyką, której podjął się Jan Hus (1369-1415). Podobnie jak Wiklef, przetłumaczył on Pismo Święte na język narodowy i domagał się powrotu kleru do ewangelicznego ubóstwa. Walczył również o prawa języka czeskiego wypieranego przez język niemiecki. Hus podważył także prawo papieża do angażowania się w sprawy polityczne. Za głoszenie swoich poglądów został potępiony i wezwany na sobór w Konstancji. Aresztowany i uznany za heretyka został spalony na stosie w 1415 r. Stracenie Husa spowodowało nasilenie się opozycji przeciw Kościołowi w Czechach, wzrost nastrojów antyniemieckich i w konsekwencji wybuch powstania w 1419 r. Od nazwiska Husa wziął nazwę husytyzm – ruch religijno-narodowy o silnych akcentach społecznych. Jego zwolennicy dokonywali sekularyzacji majątków kościelnych same zaś kościoły przekazywali duchowieństwu uznającemu naukę Husa. W samym husytyzmie wyodrębniły się radykalne skrzydło – taboryci i umiarkowane – kalikstyni.