Śmierć Zygmunta Augusta - Bezkrólewie w Polsce

Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta stworzyła w Polsce sytuację patową, nie istniała bowiem żadna procedura dotycząca czasu bezkrólewia. Pomimo, iż od dłuższego czasu spodziewano się takiego obrotu spraw, to jednak główne siły polityczne nie miały pomysłu jak rozstrzygnąć kwestię sukcesji tronu Polski i Litwy. Ponadto nie udało się doprowadzić do końca reform, a spór religijny wciąż się zaogniał.

W wyniku przetasowań ostatecznie uformowały się trzy obozy i trzy różne kandydatury na zastępcę króla, który miał pełnić swą funkcję do wolnej elekcji. Magnaci protestanccy forsowali kandydaturę Jana Firleja, egzekucjoniści skupili się wokół Jana Zamoyskiego („trybuna ludu szlacheckiego”), natomiast senatorowie, popierani przez katolicką szlachtę, obstawali przy arcybiskupie gnieźnieńskim - Jakubie Uchańskim.

Do końca roku 1572 trwały ustalenia co do tego, jak wyglądać ma organizacja władzy w czasie bezkrólewia. Interrexem został mianowany kandydat katolików, a za bezpieczeństwo publiczne odpowiadał marszałek wielki koronny. W poszczególnych województwach władza sprawowana byłą przez konfederacje szlacheckie zwane kapturami. Utrzymywanie porządku zapewniały również sądy kapturowe.

W styczniu roku 1573 zabrał się sejm konwokacyjny (brak pierwszego stanu sejmującego – króla). Celem zgromadzenia było wyznaczenie czasu, miejsca oraz sposobu elekcji. Problemem było zwłaszcza ustalenie miejsca. Możliwości były dwie: Warszawa lub Lublin (ziemie lubuskie były terytorium protestanckiej szlachty średniej, natomiast Mazowsze zasiedlone było przez biedną, niewykształconą szlachtę katolicką). Ostatecznie zgodzono się na wieś Kamień pod Warszawą, gdzie w kwietniu miały odbyć się wybory na zasadzie elekcji viritim – każdy szlachcic miał prawo uczestniczyć w wyborze władcy. Ważną uchwałą sejmu była jeszcze konfederacja warszawska, która stwierdzała, iż dla dobra kraju należy wznieść się ponad podziały religijne. Akt ten jednak nie został zatwierdzony przez episkopat katolicki i w przyszłości miał być podważany.

Kandydatów do tronu było pięciu, jednak faworytów było dwóch. Senatorowie i magnateria popierali syna cesarza Maksymiliana II Habsburga, Ernesta. Szlachta jednak w obawie przed absolutyzmem austriackim nie była skora go poprzeć. Kompromisowym rozwiązaniem mogła się okazać tylko elekcja Henryka Walezego – brata króla Francji Karola IX, który jako katolik mógł liczyć na poparcie hierarchii kościelnej.

Koncepcja „króla piasta” z powodu braku odpowiedniej osoby przepadła. Jednocześnie z wyborem nowego władcy szlachta opracowała treść nowej umowy wiążącej ją z królem. Henryk Walezy został zobligowany do podpisania artykułów henrykowskich, dotyczących zasad ustrojowych Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz pacta conventa, które z kolei były warunkami stawianymi każdemu władcy z osobna (Walezy miał kształcić młodzież w Paryżu, spłacić długi poprzednika i zbudować flotę). Zapisy te, w porównaniu ze stanem dotychczasowym, znacznie ograniczały władze królewską.

Wybór nie okazał się jednak zbyt szczęśliwy, gdyż już w roku 1574 Walezy uciekł do Francji, a w Polsce zapanowało kolejne bezkrólewie.