Średniowiecze - Struktura społeczeństwa średniowiecznego i formy sprawowania władzy w średniowieczu

Średniowieczna Europa wykształciła (nie wnikając w przypadki graniczne i pośrednie) trzy formy sprawowania władzy. Pierwszą, rozwiniętą tuż po połączeniu się dawnych związków plemiennych w narody, zdominowało jednowładztwo królów, którzy mieli być jedynymi władcami i właścicielami całego królestwa (czasy monarchii patrymonialnej).

Kryzys monarchii w drugiej połowie Wieków Średnich doprowadził do umocnienia się innych stanów, zwłaszcza szlachty, która odtąd chciała brać czynny udział w kierowaniu państwem i zarządzaniu ziemią. W zależności od reakcji królów, którzy albo godzili się na przyznanie niższym stanom przywilejów, albo przełamywali kryzys i umacniali swą władzę, można wyróżnić, odpowiednio, monarchię stanową (Polska, Anglia) i monarchię absolutną (Francja).

System feudalny, który zastąpił organizację plemienną, charakteryzował się zależnością ziemską – chłopi uprawiający ziemię pracowali dla swego pana, który z kolei był wasalem króla. Prowadziło to do wielkich różnic między statusem posiadających (władca i możni panowie, rycerstwo i kościelni hierarchowie) i posiadanych (chłopów). Rzemieślnicy stanowili stosunkowo niewielką część społeczeństwa i, jako wykwalifikowani mieszkańcy miast, często skupiający się w cechach, zajmowali pozycję pośrednią wraz z innymi mieszczanami.

Po rozczarowaniu monarchią patrymonialną (które, prędzej czy później, musiało nadejść, bowiem jedynym zadowolonym z tej formy rządów  człowiekiem w państwie był nierzadko król), rozpoczęły się przemiany, w wyniku których inne stany, zwłaszcza szlachta (chłopami mało kto się przejmował), upomniały się o swoje prawa. Doprowadziło to do osłabienia władzy królewskiej i wykształcenia się monarchii stanowej. Uprzywilejowane stany miały wpływ na politykę i w pewnym zakresie usamodzielniły się, częściowo pozbawiając monarchów dawnej zwierzchności. Powstawały zgromadzenia stanowe, które w niektórych krajach (Anglia) przekształciły się z czasem w parlamenty.

O ile władcy, np. we władanej podówczas przez Kapetyngów Francji, zachowali status suwerena suwerenów (czyli pana panów), państwo przestało być ich prywatną własnością – stało się dobrem publicznym. Wiązało się to z określeniem praw sukcesji (następstwa tronu), a także ze zmuszeniem króla do współpracy ze stanami.

W 1215 r. w Anglii król Jan Bez Ziemi został zmuszony do ogłoszenia tzw. Magna Charta Libertatum (Wielkiej Karty Swobód), będącej właściwie umową zawartą między nim a możnowładcami, oburzonymi królewską samowolą, nakładanymi przezeń wysokimi podatkami i nieudolną polityką. Magna Charta określała przywileje przedstawicieli poszczególnych stanów, określała szereg istotnych praw (np. król nie mógł więzić lub karać swych poddanych bez wyroku sądu, określono też skład Rady Królewskiej, a także sprecyzowano konsekwencje nieprzestrzegania przez monarchę postanowień, dając innym stanom prawo wyrażenia niezgody, a nawet do obalenia władcy!).

Wielka Karta dyktowana była interesami baronów i innych możnych, dlatego marginalną część poświęcono innym stanom. Był to jednak wyraźny znak kryzysu monarchii.

Wreszcie, trzeci nurt, prowadzący państwa w stronę absolutyzmu. Wiąże się on z upadkiem autorytetu Kościoła (papieża) i cesarza niemieckiego w XIV w. i zanikiem jedności Europy na rzecz indywidualizmu rodzących się państw. Tendencja ta widoczna jest wyraźnie w przypadku Francji, w której królom udało się odzyskać i skupić we własnych rękach pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i prawodawczej i podporządkować sobie szlachtę. Takie działania były możliwe, gdyż feudalizm wkroczył w schyłkową fazę, ustępując miejsca nowym systemom, w których stany nie zawsze zdążyły zabezpieczyć swoje interesy.