Powstanie kozackie Kosińskiego

Po dziś dzień charakter przyczyn, jakie doprowadziły do wybuchu powstania w roku 1591 jest nieokreślony. Pewne jest, że u podstawy sporu leżał interes prywatny Krzysztofa Kosińskiego, który za swe zasługi otrzymał na sejmie w roku 1590 posiadłości nad rzeką Rosią w województwie kijowskim. Ziemie te już rok później, z niejasnych przyczyn, przyporządkował sobie magnat kresowy Janusz Ostrogski.

Kosiński planując zemstę wykorzystał ogólne niezadowolenie kozaków z polskiego zwierzchnictwa. Co prawda rejestr kozacki wciąż funkcjonował, był wręcz stopniowo powiększany, to jednak nie dbano o systematyczną wypłatę żołdu najemnikom.

Dodatkowo przeszkodą na drodze do ułożenia dobrych stosunków była właśnie polityka polskich magnatów traktujących ziemie ukraińskie jak własne włości. Nałożenie się prywatnej rządzy rewanżu i ogólnego stanu napięcia spowodowało wybuch kozackiego powstania w roku 1591. Kosiński otrzymał bowiem olbrzymie poparcie od swej ludności.

Pierwszym miejscem walk była Biała Cerkiew, którą Kosiński na czele rejestrowych Kozaków zajął w grudniu roku 1591. Miasto splądrowano, niszczono dokumenty nadań ziemskich w kijowskim, spalono siedzibę księcia Ostrogskiego. Ponadto w rękach kozaków znalazły się zapasy broni i amunicji. Po zdobyciu miasta Kosiński wycofał się na Zaporoże, jednak wieść o sukcesie szybko się rozniosła i do ruchu powstańczego tłumnie przyłączała się ludności Ukrainy. Na dobre rozpoczęło się ogólnonarodowe powstanie – napadano na dwory i majątki szlacheckie. Buntownikom udało się zająć Trypol i Perejasław.

Z powodu gwałtowności wydarzeń sam inicjator nie był w stanie zapanować nad tym co się dzieje. W styczniu następnego roku rozpoczęto rozmowy pokojowe, które jednak przez stronę kozacka były pozorowane. W momencie, gdy polskie armie rozjechały się Ukraińcy, którzy w międzyczasie weszli w układ z Rosją, ruszyli na Kijów. Choć sytuacja polskiej szlachty granicznej była trudna, to za sprawą postanowień Jana Zamoyskiego (traktował ten konflikt jako spór Kosińskiego z Ostrogskim) do stłumienia powstania wysłane zostały prywatne wojska magnackie, głównie księcia Ostrogskiego i księcia Andrzeja Wiśniowieckiego. Prywatne wojska polskie rozbiły armię ukraińską pod Piątkiem 2 lutego, a 10 lutego Kosiński podpisał kapitulację. Miał zrzec się przywództwa, zwrócić zagrabioną broń oraz opuścić tereny należące do zwycięzców.

Nie był to jednak koniec powstania. Kosiński nie zamierzał respektować umowy; zbiegł na Zaporoże i tam zorganizował 2 tysięczną armie. Ponadto czynił starania na dworach rosyjskim i tureckim, aby te wspomogły Ukraińców w walce z Polakami. Próby te ostatecznie nie przyniosły skutku.

Latem roku 1593 wojska Kosińskiego zaatakowały i oblężyły Czerkas. Walki o miasto kontynuowano nawet po śmierci samego Kosińskiego. Ostatecznie armia kozacka zwyciężona została przez wojska kniazia Andrzeja Wiśniowieckiego.

Po klęsce powstania Polacy podjęli kolejne represje wobec niepokornych kozaków. W konstytucji „O Nożowcach” znalazły się zapisy mówiące, iż buntownicy uważani są za wrogów ojczyny i zasługują na śmierć. Postanowienia z roku 1593 nie były wprowadzane jednak w życie, tym niemniej sytuacja na wschodzie nadal była bardzo napięta.

Za czasów Kosińskiego pierwszy raz kwestia kozacka zyskała status międzynawowy, co miało olbrzymie konsekwencje dla spraw Polski w wieku XVII. Zainteresowanie Ukraińcami wykazywali zwłaszcza Habsburgowie, którzy najęli ich do wypraw łupieżczych przeciwko Turcji i Tatarom. Współpraca ta szybko, bo już w roku 1595 się zakończyła.

Powstanie spowodowało, iż problem kozacki w Rzeczpospolitej uległ zaognieniu. Nastroje panujące wśród ludności ukraińskiej wciąż były radykalnie antymagnackie. Wszystko to prowadzić miało do kolejnych wystąpień – Nalewajki, Fedorowicza, Pawluka, a także Chmielnickiego.