Powstanie i rozwój Polski w średniowieczu - znaczenie chrześcijaństwa dla rozwoju państwowości i kultury polskiej

Gdy około 960 r. Mieszko został księciem Polan, nie pozostawało mu nic, jak tylko kontynuować ekspansywną politykę swych poprzedników (Siemowita, Lestka i Siemomysła, jak podaje Gall Anonim). Polanie opanowali Pomorze Środkowe i Wschodnie i parli na zachód, zatrzymani dopiero przez nadodrzańskich Wieletów, pozostających w sojuszu z Czechami. By osłabić ów sojusz, Mieszko poślubił w 965 r. księżniczkę czeską, Dobrawę, a rok później w imieniu swojego narodu przyjął chrzest. Rok 966 jest symbolicznym początkiem państwa Polskiego.

Kolejne lata przyniosły wojny i spory, nie zawsze dla Mieszka pomyślne. Jednak w ich wyniku Polska powiększyła się o Śląsk i Małopolskę, ziemię Sandomierską i, być może, Mazowsze.

Następca księcia, jego syn Bolesław zwany Chrobrym, pod koniec życia został koronowany, stając się pierwszym królem Polski. Za jego panowania (w wyniku kolejnych wojen) w obręb państwa zostały włączone Morawy, Milsko, Łużyce, Słowację (przez krótki czas także Czechy) i Grody Czerwieńskie, utracił zaś Pomorze Zachodnie.

Po latach rozwoju i świetności, młode państwo weszło w okres pierwszego poważnego kryzysu. Utraciliśmy Morawy i Słowację, później także Śląsk. Na Mazowszu trwały niepokoje, zmierzające w kierunku usamodzielnienia się ich i odłączenia od kraju. Głosy sprzeciwu podnieśli poganie, występując przeciwko narzuconej przez Mieszka wierze. Kres kryzysowi położył Kazimierz Odnowiciel, odzyskując Śląsk i umacniając władzę na Mazowszu. Ponadto, Polskę tworzyły Wielkopolska, Kujawy i Małopolska

Drugi kryzys wiąże się z panowaniem Bolesława Krzywoustego. Mimo śmiałej polityki tego władcy, która przyniosła nowe zdobycze, między innymi Pomorze, jego śmierć wyznaczyła kres jedności państwa (1138 r.). Na mocy testamentu, terytorium Polski zostało podzielone między synów Bolesława - doszło do rozbicia dzielnicowego. Okres ten, mimo znacznej decentralizacji władzy, wpłynął na panów feudalnych, mobilizując ich do rozwijania własnych dzielnic. Modernizowano rolnictwo, wprowadzając nowe formy gospodarowania ziemią (trójpolówka) i nowe technologie. Powstawały miasta i wsie. Polacy przetrwali rozbicie dzielnicowe, zjednoczeni wspólnym językiem, niedługą, ale silnie  wpływającą na mentalność historią oraz nową religią.

Gdy w 1320 r. Władysław Łokietek został koronowany na króla, zjednoczone Królestwo Polskie było niewielkie, jednak świadomość narodowa była silniejsza niż dwieście lat wcześniej. Kolejny Piast, Kazimierz III, nazwany Wielkim, zasłynął jako ten, który zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Choć jego panowanie upłynęło pod znakiem niepokojów i swarów z sąsiadami, głównie z Zakonem Krzyżackim, udało mu się umocnić państwo wewnętrznie i zewnętrznie, nawiązując bliskie stosunki z Węgrami i Litwinami.

Niestety, Kazimierz Wielki zmarł, nie pozostawiwszy następcy. Po krótkim epizodzie panowania dynastii Andegawenów, tron polski przeszedł w ręce litewskiej dynastii Jagiellonów. Zapoczątkowana koronacją Władysława Jagiełły na króla Polski unia polsko-litewska przetrwała kilkaset lat (1385 - 1795 r., czyli do III rozbioru Polski), święcąc wielkie tryumfy i borykając się z trudnościami.

Jagiellonowie wprowadzili Rzeczpospolitą Obojga Narodów w czas złotego wieku, rozwijając miasta, struktury kościelne i naukę polską (wspomożenie założonej przez Kazimierza Wielkiego Akademii Krakowskiej).

Średniowiecze w Polsce było epoką głębokich zmian i reform. W ciągu kilkuset lat młode państwo, zmagając się z przeciwnościami, wybiło się na pozycję lidera w rejonie Europy Środkowej. Uwikłane w interesy zachodu (Niemcy), południa (Czechy, Węgry), wschodu (Litwa, Ruś) i północy (Zakon Krzyżacki), tylko sprawnej polityce wielkich władców zawdzięczać mogło przetrwanie. Polityka zagraniczna byłą ważnym elementem codzienności Piastów, a później Jagiellonów. Władcy zawierali korzystne mariaże, zawiązywali i zrywali sojusze, wspomagali lub dystansowali się od spraw sąsiadów. Choć każdy władca miał swój pomysł na kształt stosunków międzynarodowych, widoczna jest wyraźna tendencja do ocieplania relacji z Litwą i Węgrami. Wobec Niemców, a później także Zakonu Krzyżackiego, Polacy starali się prowadzić twardą politykę (co nie wykluczało trybutów płaconych cesarzowi i innych ustępstw - wszak tak krawiec kraje, jak mu materii staje).

W kształtowaniu tożsamości narodowej ważką rolę odegrała nowa religia - chrześcijaństwo, które zastąpiło dawne wierzenia, odrębne dla różnych grup, złączonych przez Mieszka w jeden naród. Wspólnota wyznaniowa, śmiała chrystianizacja i wsparcie, jakiego państwo udzielało Kościołowi przyczyniły się do zjednoczenia Polaków w trudnym czasie rozbicia dzielnicowego. Choć zdarzały się epizody powstań pogan, którzy chcieli powrotu tradycyjnych obrządków, nie odniosły one spodziewanego skutku. Kościół katolicki zyskał w Polakach wiernych stronników. I choć wiara często mieszała się w tych czasach z polityką, prosty lud oddał się jej szczerze i z zaangażowaniem, świadczącym o późniejszym sukcesie religii.

Przemianom światopoglądowym towarzyszyły przemiany polityczne. Dokonało się przejście od monarchii patrymonialnej, w której władca był faktycznym właścicielem państwa (od X wieku do 1320 r., czyli koronacji Władysława Jagiełły i końca rozbicia dzielnicowego), do monarchii stanowej, który wyniósł szlachtę ponad inne stany, powierzając jej współodpowiedzialność (dzieloną z królem) za losy państwa. Był to zwiastun dalszych przemian, które doprowadziły do rozwoju demokracji szlacheckiej i wyniszczenia państwa pod koniec XVIII wieku. Monarchia stanowa była naturalną konsekwencją wygaśnięcia linii Piastów. Odcinająca się stopniowo od innych stanów szlachta (głównie rycerstwo,  hierarchowie kościelni i możni) domagała się od obcych władców zagwarantowania i potwierdzenia ich przywilejów i swobód.