Prawo rzymskie - historia, najważniejsze zasady

Prawo rzymskie to ogólna nazwa zbioru przepisów, wywodzących się z prawa zwyczajowego, rozwijanego i modyfikowanego, aż do kodyfikacji dokonanej przez cesarza bizantyńskiego Justyniana I Wielkiego (tzw. Kodeks Justyniana, 528-534 r. n.e.). Odegrało ono istotną rolę nie tylko w regulowaniu życia starożytnych Rzymian, ale wpłynęło na kształt prawa europejskiego późniejszych epok.

   
Historia i rozwój prawa rzymskiego

Wyróżnia się 4 okresy, które wyznaczają przełomowe momenty w rozwijaniu prawa rzymskiego: okres archaiczny (od założenia Rzymu do wybuchu I wojny punickiej), przedklasyczny (do ogłoszenia Oktawiana Augustem, czyli faktycznego końca Republiki Rzymskiej), klasyczny (do rozpoczęcia rządów cesarza Dioklecjana; jest to czas, w którym prawo rzymskie zyskało formę, z którą do dziś jest utożsamiane) i poklasyczny (do końca rządów cesarza Justyniana I).

Prawo rzymskie czerpało obficie z prawa zwyczajowego, regulującego podstawowe dziedziny życia. Wywodzące się z tradycji (a więc uznawane przez większość społeczeństwa i kultywowane przez odpowiednio długi czas) zakazy, np. zawierania małżeństw między bliskimi krewnymi, i zasady współżycia społecznego wyznaczały kierunek rodzącej się obyczajowości. W 450 r. p.n.e. ustanowiono ponadto pierwszą ustawę o prawie prywatnym, zwaną ustawą XII tablic, uchwaloną na wniosek ludu. Wpisała się ona w nurt tzw. ustaw królewskich, spisanych u zarania Republiki Rzymskiej (więc nie mających nic wspólnego z królami), a będących podstawą jej prawodawstwa. Nowe uchwały wprowadzano m.in. podczas zgromadzeń ludu rzymskiego.

Okres przedklasyczny przyniósł ustanowienie funkcji pretora, odpowiedzialnego za egzekwowanie prawa ( początkowo nie mieli oni wpływu na jego postać).

Za czasu okresu klasycznego uchwały senatu, obecnego na rzymskiej scenie politycznej jeszcze przed obaleniem władzy królewskiej i narodzinami republiki, zyskały status prawa obowiązującego. Zmniejszyło to rolę zgromadzeń ludowych, zwiększyło zaś kompetencje cesarza, obsadzającego senat swoimi zwolennikami.

Wreszcie, kodyfikacja Justyniana, zaowocowała spisaniem kodeksu, zawierającego najważniejsze przepisy i świadectwa przełomowych decyzji jurystów ubiegłych wieków oraz nowelizacje dokonane przez samego Justyniana.

Najważniejsze zasady prawa rzymskiego

Podstawową jednostką prawną, osobą fizyczną, w myśl prawa rzymskieg jest wolny obywatel Rzymu, posiadający określoną pozycję w rodzinie. Z tego powodu istotne były wszelkie ustawy, przyznające status obywatela ludności z terenów podbitych – prowincji.

Część praw była immanentną cechą osoby fizycznej nawet w czasie życia płodowego. Można było wyznaczać kuratorów, broniących interesów poczętych, a nienarodzonych obywateli, co odgrywało szczególną rolę m.in. w prawie spadkowym (można było urodzić się dziedzicem wielkiej fortuny!).

Niewolnicy, zgodnie z obowiązującym prawem, byli przedmiotami. Nie mieli żadnych praw (np. nie mogli zawierać małżeństw), jednak istniała nadzieja na zyskanie wolności, pozostające jednak w gestii pana.

Obywatele Rzymu mieli pełny dostęp do przywilejów i praw, nieobywatele zaś – nie, chyba, że taka możliwość została im ofiarowana (co regulowały odpowiednie przepisy).

Prawo Rzymskie regulowało życie obywateli. Określono przepisy małżeńskie, wynosząc dawne ceremonie (zaręczyny, zwyczaje dziedziczenia...) do rangi nakazów i zakazów. Sprecyzowano obowiązki męża i żony oraz status ich dzieci. Uregulowano kwestie związane z posiadaniem i sprawowaniem władztwa (własność to przywilej do posiadania rzeczy, które było fizyczną manifestacją własności) oraz zasady prawa cywilnego, a więc zagadnienia kontraktowania oraz konsekwencji niewykonania kontraktu (np. to wierzyciel musiał przedstawić dowód winy dłużnika, jednak nie był zobligowany do wykazania jego winy; dłużnik nie odpowiadał np. za przypadek, który uniemożliwił mu realizację postanowień umowy). Określono w związku z tym i rodzaje kontraktów (sprzedaż, zlecenie, pożyczka...), regulując sposoby ich zawierania oraz obowiązki stron.

Choć dziś prawo rzymskie jest przede wszystkim przedmiotem zainteresowania naukowców, studenci pierwszych lat studiów prawniczych wciąż się z nim zapoznają w ramach obowiązkowych zajęć, a jego wpływ na kształtowanie systemów prawnych cywilizacji zachodniej jest niepodważalny.