Gall Anonim - „Kronika” Galla Anonima jako hołd złożony dynastii Piastów

Pierwszym dziełem powstałym na ziemiach polskich, traktującym o dziejach państwowości wczesnopiastowskiej była kronika, której oryginalny łaciński tytuł brzmi: „Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum”. Jej autorem był prawdopodobnie benedyktyński mnich niewiadomego pochodzenia, którego historia błędnie nazwała Gallem Anonimem (obecny stan badań wskazuje teorię, jakoby Anonim pochodził z Wenecji).

Szczegóły biograficzne autora „Kroniki Polskiej” pozostają wciąż wielka zagadką. Pochodzący z Wenecji mnich – mylnie przez stulecia uważany za mieszkańca Prowansji – najprawdopodobniej związany był początkowo z kultem św. Idziego w benedyktyńskim opactwie Saint-Gilles w południowej Francji, skąd następnie udał się na Węgry. Osiadł tam na jakiś czas w klasztorze St. Gilles w Somogyvarze. Pomiędzy rokiem 1089 a 1109 Anonim zwany Gallem przybył na krakowski dwór księcia Bolesława Krzywoustego i w jego otoczeniu przebywał aż do swojej śmierci w roku 1116.

Przypuszcza się, że misję kompleksowego zestawienia losów przodków panującego księcia powierzył mu ówczesny kanclerz, biskup Michał Awdaniec. Swe wiekopomne dzieło Anonim rozpoczął w roku 1112. Napisana przez niego kronika składa się z trzech zasadniczych części (ksiąg): pierwszej, czyli dziejów od legendarnych niemal początków państwa polskiego do momentu narodzin księcia Bolesława Krzywoustego, drugiej obejmującej lata młodości księcia (do roku 1108) oraz trzeciej opisującej lata panowania Bolesława Krzywoustego od roku 1108 do 1114, w którym autor umiera. Ostatnia księga kroniki jest stosunkowo najbardziej szczegółowa, bowiem dotyczy wydarzeń, których Anonim był naocznym świadkiem – jest jednak niedokończona.

Oprócz nieopisanych wręcz walorów historycznych „Kronika polska” jest także precedensowym i najstarszym zabytkiem polskiego piśmiennictwa, pomimo iż została napisana w całości po łacinie (język polski w literaturze wówczas jeszcze praktycznie nie funkcjonował). Nie ulega wątpliwości, że jest typowym dla swoich czasów panegirykiem, czyli utworem typowo pochwalnym, w tym wypadku sławiącym osobę księcia Bolesława Krzywoustego, którego podstawowym zadaniem było potwierdzenie podstaw do sprawowania władzy przez dynastię Piastów. W tym celu autor umiejętnie (czyli niestety wybiórczo) dobiera te wydarzenia z historii Polski, które jednoznacznie stawiają jego mecenasa (księcia) w pozytywnym świetle, celowo pomijając lub jedynie lakonicznie wspominając niechlubne epizody z życia i panowania jego dynastycznych przodków. Anonim podejmuje się także próby usprawiedliwienia niektórych kontrowersyjnych wydarzeń, za które odpowiedzialność spada na ród Piastów, starając się tym samym dać znaleźć usprawiedliwienie dla polityki prowadzonej przez Bolesława Krzywoustego i nadać kronice elementy moralistyczne.

Do teraźniejszości nie zachował się oryginalny rękopis Anonima zwanego Gallem ani żadne kopie pochodzące z czasów mu współczesnych – z tychże rękopisów korzystali natomiast późniejsi wybitni polscy annaliści, tj. Wincenty Kadłubek czy Jan Długosz. Obecnie oryginalny tekst „Kroniki polskiej” znany jest z kopii pochodzących z czasów znacznie późniejszych (najstarsza z połowy XIV wieku).