Faszyzm we Włoszech, nazizm w Niemczech

Choć faszyzm jest doktryną polityczną, która zrodziła się we Włoszech, to najczęściej kojarzony jest z państwem zorganizowanym przez Adolfa Hitlera. Pod względem radykalizmu i skali faszyzm niemiecki dalece przewyższył swój włoski odpowiednik. Nie oznacza to jednak, iż systemy faszystowskie Niemiec i Włoch nie mogą być traktowane podobnie. Istniało bowiem bardzo dużo cech zbieżnych, również dlatego, że wodzowie tych państw wzajemnie na siebie wpływali.

Podstawą państwa faszystowskiego była ideologia silnego, mocno zmilitaryzowanego narodu rządzonego przez predysponowaną do tego elitę. Skuteczność państwa miała być mierzona zdobyczami terytorialnymi, jakie jest ono w stanie wyszarpać z rąk wrogów, w celu powiększenia przestrzeni życiowej własnych obywateli (Rzesza) lub powrotu do tradycji wielkiego imperium (Włochy). Na czele elity władzy i - tym samym - państwa stał dyktator, który powszechnie otoczony był kultem. Niezależnie, czy był to Führer (Hitler) czy Duce (Mussolini), dzierżył on w rękach nieograniczoną władzę i miał możliwość jednoosobowego decydowania o losach narodu. Demokratyzacja państwa w takich warunkach nie była możliwa. Jeśli istniał jeszcze parlamentaryzm, to tylko po to, aby stwarzać pozory. W rękach wodza znajdował się aparat państwowy, który obsadzali członkowie jedynej legalnie funkcjonującej partii (NSDAP – Rzesza, Narodowa Partia Faszystowska - Włochy).

Totalitaryzm państw faszystowskich objawiał się w ścisłej kontroli działalności obywateli, jak również we wpływaniu na ich myślenie. Służyć temu miała wysoce rozwinięta propaganda (Joseph Goebbels – Rzesza) oraz idąca z nią w parze ścisła cenzura. Jednocześnie prawa obywatelskie (w tym również wolności religijnej) zawieszono, tłumacząc to dobrem państwa, które każdorazowo przedkładane było nad dobro jednostek. Równie mocno ograniczone zostało życie obyczajowe i kulturalne. Wszelkie bowiem zgromadzenia miały na celu przekazywać treści zgodne z linią myślenia rządzącej partii, niezależnie od tego, czy był to film, sport czy też koncert. Od obywatela państwa wymagano bezwarunkowego posłuszeństwa, dlatego też bardzo istotne okazywały się organizacje młodzieżowe, mające na celu indoktrynować młode pokolenie (Hitlerjugend).

Tak maksymalistyczna kontrola nie mogłaby udać się bez rozwijania na wielką skalę aparatu policyjnego, którego funkcjonowanie nie było ograniczane żadnym prawem. Gestapo czy militarne bojówki (np. „czarne koszule”) powołane do likwidacji wszelkich przeciwników władzy przyczyniły się do budowy systemu opartego na terroryzmie państwowym. Na kolejnym etapie rozwoju terrorystycznego systemu powstały obozy koncentracyjne, do których trafiali – często wyimaginowani - „wrogowie narodu”.

Jednocześnie w państwach faszystowskich tolerowany był względny sojusz z burżuazją i co się z tym łączy - popierana była gospodarka wolnorynkowa. Realizując doktrynę powszechnej militaryzacji, państwo rościło sobie jednak prawo do ingerencji w przemysł ciężki, który gwarantował pomyślne prowadzenie wojen na dużą skalę. Gwałtowny rozwój przemysłu i armii zawodowej doprowadził ostatecznie do znaczącego ograniczenia bezrobocia oraz wyeliminowania ubóstwa w państwie.

Bardzo szczegółowo zorganizowane społeczeństwo było warunkiem prowadzenie polityki międzynarodowej nastawionej na negację postanowień traktatu wersalskiego i ekspansji terytorialnej. Pomóc w tym miało również zawieranie sojuszy, tj. oś Berlin – Rzym – Tokio.

Ustrój faszystowski, pomimo początkowych sukcesów, wraz z końcem II wojny światowej odszedł do historii, pociągając jednak za sobą miliony ofiar na froncie, ale również i tych, których główną winą było to, iż nie należeli do określonej rasy.