Społeczeństwo polskie w czasie zaborów

Nowa sytuacja międzynarodowa, jaką była utrata przez Polskę niepodległości, stanowiła silny bodziec dla jej społeczeństwa. Zresztą cały wiek XIX był dla świata bardzo burzliwy, zmieniał się charakter gospodarki, a poprzez to i społeczeństwa, powstawały nowe prądy umysłowe i ideologie. A to nie mogło pozostać bez wpływu na Polaków żyjących w trzech odmiennych zaborach. Zresztą sam fakt istnienia trzech zaborów był dla Polaków znamienny. W każdej części dawnej Rzeczpospolitej handel, gospodarka, kultura, nauka kształtowały się odmiennie, co mogło w przyszłości utrudnić zjednoczenie tych ziem. Nierówności były generowane przede wszystkim przez różne podejście władców państw zaborczych w stosunku do Polski i Polaków, dawanie im różnych praw, autonomii, obowiązków, ale i poprzez germanizację i rusyfikację, która silnie oddziaływała na postawy kolejnych pokoleń Polaków. Choć początkowo na terenach porozbiorowych język polski był legalnie używanym językiem w szkołach, urzędach i sądach, z czasem jednak zaczęło się to zmieniać. Powoli wypierano język polski z tych instytucji i zastępowano go językiem zaborców.

Polacy byli również nierzadko obiektem wyzysku, jak choćby w Rosji, gdzie nowe podatki przyczyniały się do upadku ośrodków, które przecież tak wspaniale rozwijały się w wieku XVIII. Z czasem również zaczęto tam powoływać chłopów do służby w wojsku carskim. Jednakże można i zauważyć pewne pozytywne zjawiska, jak choćby wprowadzenie przez cara Pawła I reformy wzorowanej na dorobku polskiej Komisji Edukacji Narodowej, wypuszczenie powstańców Kościuszkowskich, czy nadanie w zaborze austriackim prawa nieusuwalności chłopów z ich ziem oraz ograniczenie pańszczyzny.

Po Kongresie Wiedeńskim okazało się, że całkiem przychylnie nastawiony do Polaków car Aleksander I utworzył im Królestwo Polskie, w którym panowała względna wolność i suwerenność, choć państwo to połączone było z Rosją osobą samego władcy. Nadano również Królestwu Polskiemu konstytucję gwarantującą udział języka polskiego w instytucjach publicznych, w szkoła i urzędach, ale i zapewniająca Polaków o ich wolności osobistej.

Sytuacja Polaków zmieniła się po kolejnych powstaniach niepodległościowych. Wówczas to rozpoczęły się represje wobec powstańców, w Królestwie Polskim zlikwidowano Konstytucję, wprowadzono zaś prawo rosyjskie i rosyjski system monetarny. Nawet na wykładach zrezygnowano z języka polskiego, zastępując go językiem rosyjskim. Z czasem zaś w ogóle odebrano Polakom nadzieje na jakąkolwiek samodzielność. W zaborze Pruskim zintensyfikowano germanizacje usuwając język polski z instytucji takich jak szkoły i urzędy oraz sądy.

Z czasem, zaczęły na terenach rdzennie polskich dominować nieco inne nastroje niż dotychczas: zrezygnowano z walki zbrojnej o niepodległość, zrezygnowano z romantycznej wizji bohatera walczącego o narodowe ideały, na rzecz pozytywistycznej idei pracy, która miała przyczyniać się do rozwoju państwa i jego odbudowy. Dało to Polakom, wraz z późniejszymi rewolucjami socjalistycznymi, nieco więcej swobód i praw, jak choćby możliwość ubiegania się o wybór do rosyjskiej Dumy, przywracano język polski w urzędach i szkołach.

Jednak, jak już wspomniałem, Polska pod władzą trzech zaborców rozwijała się nierównomiernie - w każdym z nich wprowadzano inne reformy gospodarcze, w każdym z innych w innym stopniu rozwijała się nauka i kultura. Pękły więzi handlowe, które dotychczas spajały wszystkie ziemie rdzennie polskie. Granice między Prusami, Austrią i Rosją rozdzierały Polskę na trzy odrębne kawałki i granic tych nie było łatwo przekroczyć. W związku z tym zmieniły się w wielu miastach stosunki handlowe, często przyczyniając się do podupadania ośrodków handlu. Nierzadko zaniedbywano również gospodarkę i przemysł na tych terenach, by nie dawać Polakom większych możliwości rozwoju. Czy to mogło korzystnie wpłynąć na kształt późniejszej II Rzeczpospolitej?

Zresztą, jak się później okazywało, Polacy byli nierzadko wykorzystywani również przez swoich potencjalnych sojuszników. Wystarczy wspomnieć I wojnę światową, gdzie nierzadko przywódcy Rosji, Prus i Austrii szermowali hasłami wolności dla Rzeczpospolitej, w zamian za pomoc i udział Polaków w wojnie po jednej bądź drugiej stronie frontu. Oczywiście większość z owych obietnic nie miała pokrycia w rzeczywistych zamierzeniach, a poprzez to i późniejszych działaniach.