Imperium rosyjskie - rozwój imperium do czasów panowania Piotra I Wielkiego

Zanim Rosja na dobre stała się państwem imperialnym, borykać się musiała z problemami, jakie wiążą się z organizacją olbrzymiego terytorium.

W początkach swej państwowości Rosja była jedynie swobodnym zlepkiem księstw, które cieszyły się bardzo dużą autonomią. Ku stopniowej centralizacji w latach 40-tych i 50-tych IX wieku dążyła księżna Olga. Nie udało się jednak zapobiec rozbiciu dzielnicowemu Rusi Kijowskiej w wieku XI. Od tego momentu państwo targane było nieustającymi konfliktami pomiędzy rywalizującymi dzielnicami. Niedługo po tym, jak Andrzejowi I Bogolubskiemu udało się na powrót zjednoczyć państwo, wzrosło zagrożenie ze strony Złotej Ordy tatarskiej. Po klęsce Rosjan w bitwie po Kałką w roku 1223 większość dzielnic przeszła pod panowanie tatarskie. Duże zasługi dla Rusi tamtego okresu miał Książę Aleksander Newski, który za swe czyny otrzymał od chana Sartaka zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami.

Na początku wieku XIV nastąpiło przeniesienie siedziby metropolity do Moskwy (1325 r.). Niewiele lat później Dymitr Doński wykorzystał narastający kryzys wewnętrzny Złotej Ordy, która podzieliła się na liczne chanaty, i dokonał próby uwolnienia się spod tatarskiego zwierzchnictwa. Zwycięstwo w bitwie na Kulikowym Polu w roku 1380 było pierwszym etapem wyswabadzania się państwa, które ostatecznie dokonać miało się dopiero za czasów Iwana III, sto lat później. Począwszy od XVI wieku o panowanie na ziemiach ruskich walczyły państwa Moskiewskie i Litewskie. Będąca konsekwencją walki o ziemie wojna między Moskwą a Litwą i Polską (od 1492 r.) miała zapoczątkować dwuwiekowy okres zmagań między tymi państwami. Początkowy etap zdecydowanie większe korzyści przyniósł Rosjanom, którzy zagarnęli ziemie siewierskie, czernihowskie oraz Smoleńsk. Ponadto rozpad Złotej Ordy umożliwił również ekspansję państwa na wschód i podporządkowanie terenów syberyjskich.

Centralizacja państwa rosyjskiego dokonywała się głównie dzięki zabiegom Iwana III i Iwana IV Groźnego. Ten pierwszy zapoczątkował cały proces już pod koniec wieku XV. Jego następca kontynuował dzieło poprzednika z jeszcze większą determinacją i skutecznością. Ogłoszony w roku 1547 carem Wszechrusi Iwan IV Groźny podjął się głębokiej reformy państwa. Przede wszystkim udało mu się osłabić władze bojarów (warstwa starej szlachty odgrywająca wielką rolę polityczną oraz społeczną), scentralizować sądownictwo i zreformować armię. Reformy te doprowadziły do znaczącego wzrostu władzy cara, ta jednak stopniowo przeradzała się w rządy terroru. Zarządzano masowe konfiskaty dóbr, egzekucje i pacyfikacje niepokornych. Za sprawą tzw. opriczniny (tereny, na których władzę absolutną sprawował Iwan) gospodarka Rusi popadła w ruinę. Fiaskiem zakończyła się również próba uzyskania dostępu do Bałtyku. Rywalizacja o Inflanty ze Szwecją, Polską i Rosją, mimo początkowych sukcesów, okazała się kolejną porażką Iwana Groźnego. Tym niemniej udało się carowi umocnić swój autorytet i uczynić pierwszy krok w stronę panowania na zasadzie władzy absolutnej.

Po śmierci Iwana na tron wstąpił Borys Godunow, któremu - mimo wielkich wysiłków - nie udało się wyprowadzić kraju z kryzysu - kryzysu, który miał się jeszcze pogłębić po jego śmierci, w trakcie tzw. Wielkiej Smuty. Miejsce na tronie uzurpowali sobie wówczas kandydaci, którzy szukali poparcia w krajach sąsiednich, co spowodowało interwencje wojsk polskich i szwedzkich na terenie Rosji. Ostatecznie kryzys zażegnano w roku 1612, kiedy to na tron wstąpił Michał I Fiodorowicz. Okres jego panowania charakteryzował się względnym spokojem. Jego następcy nie byli jednak równie ugodowi. Za rządów Aleksego Michałowicza dochodziło do licznych powstań, które były odpowiedzią na coraz bardziej autokratyczne rządy monarchy (likwidacja bojarstwa i soborów ziemskich). Prowadzono również wojnę z Polską, która zakończyła się korzystnym dla strony rosyjskiej traktatem w Andruszowie (do Rosji włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską oraz wschodnią część Ukrainy z Kijowem i Zaporożem).

Sukcesy końca wieku XVII były jedynie wstępem do epoki niebywałego rozwoju państwa rosyjskiego, jaki dokonać miał się za panowania Piotra I Wielkiego.