Polacy w walce o niepodległość - wysiłek zbrojny i dyplomatyczny na rzecz niepodległości w dobie I wojny światowej

Fakt, że mocarstwa zaborcze znalazły się po przeciwnych stronach barykady I wojny światowej wpłynął znacząco na możliwości odzyskania niepodległości. Wyzwolenie upatrywane było jednak z różnych stron, co poważnie skomplikowało kwestię udziału Polaków w działaniach wojennych.

Przed wojną obóz polski prezentował dwie, zupełnie różne koncepcje, dotyczące sojuszy jakie należałoby zawrzeć, aby zwiększyć szanse na realizację celu, którym była niepodległość państwa polskiego. Roman Dmowski skłaniał się ku orientacji prorosyjskiej, zakładając, ze wojnę wygra Ententa. Innego zdania był Józef Piłsudski, którego plan przewidywał powstanie w Kongresówce przeciwko Rosjanom. Efektem rozbieżności była sytuacja, w której Polscy żołnierze nierzadko stali naprzeciw siebie, po dwóch stronach barykady.

Niedługo po rozpoczęciu walk na frontach, w Warszawie utworzony został Komitet Narodowy Polski na czele z Romanem Dmowskim i Zygmuntem Wielopolskim oraz nieliczny Legion Puławski, który jednak szybko został rozwiązany (1915). Organ ten podjął również próbę stworzenia polskich formacji zbrojnych na zachodzie, czego konsekwencją było powstanie Legionu Bajończyków. Po wkroczeniu wojsk państw centralnych swą działalność narodowcy przenieśli do Rosji. W roku 1917 w Piotrogrodzie powołano Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) pod dowództwem Władysława Raczkiewicza, który zorganizował trzy korpusy armii polskiej. Rewolucja październikowa zmusiła endeków do przeniesienia działalności do Francji. Tam też, kolejny raz, organizowano armię, której dowództwo objął gen. Józef Haller.

Równie skomplikowane były losy orientacji proaustriackiej. Już w sierpniu 1914 roku, za zgodą Austro-Węgier utworzono w Galicji Naczelny Komitet Narodowy z Juliuszem Leo oraz zorganizowano armię – Legiony Polskie. W ich skład wchodziły trzy brygady dowodzone przez kolejno, Józefa Piłsudskiego, Józefa Hallera (Brygada Karpacka) oraz Stanisława Szczeptyckiego. Polscy żołnierze brali udział w walkach głównie na froncie wschodnim (Węgry, Galicja Wschodnia). Zajęcie terenów Królestwa Polskiego nie pociągnęło za sobą żadnych wymiernych korzyści dla strony polskiej i zapał Polaków do walki u boku państw centralnych znacząco się zmniejszył. Sytuację tę zmienić miał Akt 5 listopada wydany w 1916 roku przez cesarzy Wilhelma II i Franciszka Józefa. Akt ten był o tyle istotny, że Polska sprawa nabrała znaczenia międzynarodowego. Poszukując rekrutów w celu zasilenia armii, obiecali oni powstanie „samodzielnego państwa polskiego”. Utworzone w efekcie odezwy, polskie siły zbrojne oddane zostały pod dowództwo niemieckiej kadry oficerskiej. Ponadto w Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu z Wincentym Niemojowskim na czele, a w jej miejsce we wrześniu 1917 Radę Regencyjną w składzie Aleksander Kakowski, Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski. Tym niemniej współpraca Polaków z państwami centralnymi była daleka od ideału.

Polscy żołnierze, zdając sobie sprawę z dramatycznej sytuacji sojuszników w lipcu 1917 r. nie zgodzili się na złożenie przysięgi wierności państwom centralnym (tzw. kryzys przysięgowy) co ostatecznie spowodowało, że zostali internowani (przysięgę złożyła jedynie II Brygada gen. Hallera, Piłsudski i Sosnkowski osadzeni zostali w twierdzy w Magdeburgu).

Na początku roku 1918 Thomas Woodrow Wilson w 13 punkcie swoje orędzia, oświadczył, iż powstanie niepodległa Polska z własnym dostępem do Bałtyku, co spotkało się z powszechnym poparciem krajów Ententy. Podpisany w marcu pokój w Brześciu (niemiecko – rosyjski), zawierał zrzeczenie się Rosjan praw do ziem polskich.

Ostatecznie powstanie niepodległej Polski, było warunkiem zawarcia pokoju, który znalazł się w deklaracji wersalskiej Anglii i Francji (3.IV.1918 r.)