Przeobrażenia chrześcijaństwa w XVII i XVII w. - Marcin Luter (luteranizm), Jan Kalwin (kalwinizm)

Konserwatywnie nastawieni hierarchowie Kościoła katolickiego przez wieki nie byli w stanie zreformować instytucji, na czele której stali. Krytyka narastała z czasem i dotykała głównie duchownych – ich niski poziom moralny i intelektualny. Oburzenie budziła chęć powiększania dóbr kościelnych za pomocą sprzedaży odpustów czy nakładania ciężarów fiskalnych na ubogi lud. Krytykowano kościół za nadmierne zaangażowanie się w walkę polityczną, nepotyzm oraz zeświecczenie. Wszystko to przyczyniło się do wybuchu reformacji, która zapoczątkowana została przez Marcina Lutra. Wywiesił on na drzwiach katedry w Wittenberdze (1517 r.) 95 tez przeciwko odpustom. W następnych latach Europa pogrążyła się w wojnach religijnych.

W Niemczech protestanccy książęta mający nadzieje na przejecie dóbr kościelnych występowali przeciwko królowi Karolowi V. We Francji hugenotom zależało na osłabieniu władzy dynastii Gwizjuszy. W Niderlandach ludność próbowała wyzwolić się spod wpływu katolickich Hiszpan. Na sytuację reagowała również Stolica Apostolska. W roku 1545 zwołano sobór trydencki, na którym potępiono protestantów, uznając ich za heretyków. Sformułowano dogmaty wiary, wprowadzono obowiązek kształcenia duchownych, położono nacisk na dyscyplinę. Do walki z heretykami wyznaczona została Inkwizycja. Powołano również indeks ksiąg zakazanych. Nie przeszkodziło to jednak w rozwoju wielu nowych niezależnych wyznań, spośród których najistotniejszymi były luteranizm, kalwinizm, zwinglianizm i purytanizm.

Luteranizm zakładał, iż wiara jest podstawą zbawienia, natomiast źródłem wiary jest tylko Biblia, która może być interpretowana swobodnie. Zlikwidowano zakony, uproszczono liturgię, która odbywała się w językach narodowych. Ponadto luteranie znieśli celibat i głosili podporządkowanie Kościoła władzy świeckiej. Jako, że Kościół miał być tani, sekularyzowano dobra do niego należące. Luteranizm największe wpływy posiadał w krajach niemieckich, skandynawskich oraz Prusach Książęcych.

Kalwinizm to religia, której podstawy w roku 1536, w traktacie „Urządzenie religii chrześcijańskiej” wyłożył Jan Kalwin. Ludzie, wg Kalwina, dzielili się na tych, którzy zostali przez Boga wybrani oraz tych, którzy zostali potępieni. Podział ten jest zupełnie niezależny od człowieka i jego uczynków, gdyż dokonany został przez samego Stwórcę. Jednocześnie kalwinizm głosił surowe zasady moralne, skłaniał do cnotliwego życia, modlitwy i pracy, wyrzekano się przyjemności. Nie uznawano zakonów, celibatu, hierarchii kościelnej. Zarząd był demokratycznie sprawowany przez konsystorze. Wyznanie te szczególnie zakorzeniło się we Francji (hugenoci), w Niderlandach, ale również w Siedmiogrodzie oraz wśród polskiej szlachty.

Zwinglianizm rozwijał się na terytorium Szwajcarii. Doszło tam do wojny domowej miedzy katolikami a wojskami Zwingliego, który zerwał z Rzymem. Ostatecznie na mocy traktatu pokojowego w Kappel wprowadzone zostało równouprawnienie religijne w państwie szwajcarskim.

Purytanizm był angielską odmianą kalwinizmu. Purytanie dążyli do przeprowadzenia reform, które ostatecznie wyparłyby wpływy Kościoła katolickiego na wyspie. Purytanie podzielili się na prezbiterian (ortodoksyjni kalwini) oraz independentów, którzy odrzucali wszelką zwierzchność.

W skutek reformacji Kościół w Europie uległ rozbiciu. Wojny religijne wiązały się z ogłoszeniem pokojów opartych o zasadę tolerancji religijnej. Majątki kościelne trafiały w ręce władców, którzy w ten sposób umacniali swoją władzę. Za sprawą nowej, protestanckiej etyki zmieniało się również społeczeństwo, zwłaszcza warstwa mieszczańska. Powszechny stał się kult pracowitości, umiarkowania i rozsądku.