Wolna elekcja 1587 r. - Zygmut III Waza królem Polski

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami sejmu konwokacyjnego przedstawiciele wszystkich ziem Rzeczpospolitej zebrali się na polu elekcyjnym w umówionym czasie. Zgromadzeni nie tworzyli jednak jednego ciała ustawodawczego i podzielili się, zgodnie ze swoją orientacją polityczną, na trzy główne obozy. Szlachta koronna zajęła miejsce na przedpolach Warszawy, jednak osobno przesiadywali zwolennicy Jana Zamojskiego, a osobno stronnicy Zborowskich. Dodatkowo separatystycznie zachowali się przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy obradowali samodzielnie po drugiej stronie Wisły. Znamienny jest fakt, iż każde ze stronnictw na elekcję przybyło z własnymi oddziałami wojskowymi, jakby przewidując jej niełatwy przebieg.

Niemożność wypracowania wspólnego stanowiska doprowadziła do mobilizacji zgromadzonych wojsk w dniu 27. lipca roku 1587, które jednak po burzliwych obradach zostały odwołane. Stało się wówczas jasne, że kandydatura kanclerza Zamoyskiego musi zostać porzucona, bowiem wywołuje ona wśród szlachty zbyt skrajne odczucia. Pomimo osobistej niechęci „Piasta” do księcia szwedzkiego, w obliczu skutecznej agitacji prymasa Karnkowskiego, przeciwnicy Habsburgów zdecydowali się ostatecznie poprzeć kandydaturę Zygmunta. 19. sierpnia roku 1587 został on wybrany na przyszłego króla Polski, ale trzy dni później podobnie postąpił obóz Zborowskich, który dokonał elekcji arcyksięcia Maksymiliana I Habsburga. Po raz kolejny Rzeczpospolita stanęła wobec problemu podwójnej elekcji i wyraźnego wewnętrznego podziału stanu szlacheckiego, a sytuację dodatkowo komplikowało stanowisko Litwinów, którzy solidarnie nie poparli żadnego z elektów.

Zwołano wówczas osobne zjazdy zwolenników obu kandydatur – Zygmunta Wazy do Wiślicy, a Maksymiliana Habsburga do Mogiły. Doszło na nich do podpisania przez elektów osobistych umów ze stanem szlacheckim, czyli tzw. pactów conventa. Książę szwedzki w zamian za poparcie deklarował m.in. (wymuszone) oddanie przez Szwecję prowincji inflanckiej, decyzje o swoich wyjazdach do ojczyzny tylko za zgodą większości sejmowej oraz w kwestii militarnej – wybudowanie na swój koszt pięciu zamków, a także sfinansowanie budowy floty bałtyckiej. Szczególnie pierwszy spośród artykułów (odnośnie przynależności Inflant) wywołał sporo kontrowersji, bowiem akceptując go posłowie szwedzcy przekroczyli wyraźnie swoje instrukcje – ostatecznie udało się Zygmuntowi uzyskać odroczenie wykonania tego zobowiązania do czasu objęcia przez niego równolegle tronu szwedzkiego. Kandydat opozycji natomiast zobowiązał się do wielkich dotacji finansowych do skarbca Rzeczpospolitej, polubownego rozwiązania wszystkich sporów terytorialnych(tj. o Prusy i Inflanty) z państwami Rzeszy, a także utworzenia szerokiej koalicji katolickiej przeciwko Turcji.

W swoistym wyścigu po koronację w Krakowie zwyciężył Zygmunt Waza, albowiem jego zwolennicy już wcześniej opanowali królewskie miasto i w międzyczasie skutecznie odparli szturm wojsk austriackich. 27. wrześnie roku 1587 syn Jana III wyruszył ze Szwecji w długą drogę na Wawel, na którym zjawił się w dniu 8. grudnia (pokonując po drodze trudności związane z nieprzychylnym stanowiskiem portu gdańskiego oraz nieudolne próby sabotażu inspirowane przez opozycję). Zygmunt III Waza został koronowany w Katedrze Wawelskiej w dniu 27. grudnia roku 1587 przez prymasa Karnkowskiego.