Od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej - przemiany polityczno-prawne i społeczno-gospodarcze w Polsce X-XV wieku

System panowania pierwszych Piastów określa się mianem monarchii patrymonialnej. Za sprawą koronacji piastowskich państwo osiągało stopniową jedność terytorialną, a król i jego bliscy zyskiwali na znaczeniu. Organizacja państwa miała autorytarny charakter władzy książęcej, który wedle własnej woli rozporządzał posiadanymi ziemiami (dzielił między swych synów, co zapewniało dziedziczność dynastii piastowskiej). Ponadto władca był źródłem wszelkiej jurysdykcji. Najważniejszym ośrodkiem władzy był dwór monarchy, który skupiał również dostojników kościelnych, najważniejszych urzędników, pisarzy drużynę oraz skarb. Poddani króla obciążani byli ciężarami w formie danin na rzecz państwa. Urzędnicy państwowi (wojewodowie, kanclerze, włodarze, podkomorzy, kasztelanowie) opłacani byli ze skarbu państwa.

Przyczyną powolnego odchodzenia od monarchii patrymonialnej w kierunku stanowej była sytuacja powstała w trakcie rozbicia dzielnicowego. Poważnie osłabiona została władza centralna, co wpłynęło na wzrost znaczenia lokalnych książąt. Ci jednak, tocząc wojnę między sobą uzależnieni byli w dużym stopniu od zaplecza jakie byli w stanie zorganizować. Sojuszników szukano przede wszystkim wśród duchowieństwa. Współpraca z kościołem łączyła się z szeregiem ustępstw na jakie pójść musiał książe, aby zyskać poparcie dla swej osoby. W konsekwencji powstały immunitety – specjalne przywileje ekonomiczne lub sądowe, udzielane przez władcę, które jednocześnie przyczyniały się do ograniczania jego władzy. Duchowieństwo wyposażone w liczne immunitety rosło w siłę. Zyskało odrębną pozycję prawną (podlegało własnemu, kanonicznemu prawu i sądownictwu) oraz rozległe tereny ziemskie.

Przywileje zyskiwało również rycerstwo, które w zamian za gotowość do walki oraz wyprawy bojowe otrzymywało nadania ziemskie. Wraz ze zwiększaniem własności zwiększał się również wpływ rycerstwa na politykę władcy, który musiał liczyć się z siłą przez niego stworzoną. Pozostałe stany, mieszczaństwo i chłopstwo, nie mogły cieszyć się równie istotnymi przywilejami. Ten pierwszy wykształcił się wraz z nadaniem lokacji miejskich na prawie niemieckim. Miasto otrzymywało wówczas własny samorząd, sądownictwo oraz inne dodatkowe przywileje. Obciążani czynszami chłopi posiadali jedynie ograniczoną wolność osobistą.

Społeczeństwo stanowe i co się z tym wiąże monarchia stanowa na dobre rozwinęła się w wiekach XIV i XV. Czasy panowania Kazimierza Wielkiego, pomimo, iż skupił się on na wzmocnieniu władzy królewskiej, to również okres stopniowego wzrostu znaczenia rycerstwa przeradzającego się w tzw. stan szlachecki. Podobnie było również za panowania Władysława Jegiełły, który potwierdził wszystkie dotychczas nadane przywileje, a wręcz je powiększał (w czasie wyprawy na wojnę z zakonem krzyżackim).

W efekcie powiększania roli możnowładców władza w państwie oparta była o współrządy króla, duchowieństwa i rycerstwa-szlachty). W roku 1493 w Piotrkowie zwołano pierwszy dwuizbowy Sejm Walny. Osobno obradowali przedstawiciele średniej szlachty (izba poselska), osobno magnaterii (senat). Kompetencje parlamentu obejmowały m.in. obronę przywilejów, uchwalanie podatków, decydowanie o wojnach i pokojach.

W ciągu pierwszych pięciuset lat istnienia państwo polskie stopniowo przechodziło więc od autorytarnej władzy królewskiej do demokracji szlacheckiej sprawowanej na zasadzie sejmu i sejmików.