Ruch egzekucyjny szlachty polskiej - program, skutki, osiągnięcia. Szlachecka wizja państwa

Wiek XVI w Rzeczpospolitej charakteryzował się głównie rywalizacją starych rodów możnowładczych z nową, średnią szlachtą. Przyczyny tego typu opozycji były głównie natury ekonomicznej. Spowodowany rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, wzrost znaczenia szlachty średniej szedł w parze z poszerzaniem przywilejów stanowych. Te z kolei pozwalały szlachcie ubiegać się o swoje prawa na obradach sejmu. Z drugiej strony, możnowładcy liczyć mogli na poparcie władców, Aleksandra Jagiellończyka oraz Zygmunta Augusta, którzy nadawali im liczne urzędy i dobra ziemskie w postaci królewszczyzn.

Rzecznikiem młodej szlachty został Jan Łaski, który wydając swoje „statuty”, zamierzał rozpocząć pokojową batalię o ujednolicenie prawa i centralizację państwa. Postulaty te miały stać się podstawą prawną ruchu egzekucyjnego, jaki miał miejsce w XVI-wiecznej Polsce.

Obóz szlachecki domagał się przede wszystkim egzekwowania obowiązującego prawa, zwrotu rozdysponowanych między rody, królewszczyzn oraz stworzenia skarbu państwa. Ponadto opowiadano się za opodatkowaniem duchowieństwa i stworzeniem Kościoła narodowego. Zarządzanie państwem miało zostać ujednolicone, prawo skodyfikowane, a sądownictwo i siły zbrojne, zreformowane.
Żądanie te przedstawione zostały w roku 1537 królowi pod Lwowem przy okazji wyprawy Wołoszczyznę. Władca nie zamierzał jednak przystawać na warunki szlachty i doszło do zawiązania rokoszu lwowskiego (tzw. wojna kokosza). W jego wyniku doszło w latach kolejnych do stopniowego złagodzenia sporu. Na sejmach piotrkowskim (1538) oraz krakowskim (1539) król poręczył szlachcie nienaruszalność jej praw i elekcyjność tronu. Również skup dóbr królewskich obwarowany został przepisami (dotychczasowe przyznanie były kwestionowane).

Zaognienie konfliktu nastąpiło około roku 1548, kiedy to szlachta występowała przeciwko Zygmuntowi Augustowi i jego małżeństwu z Barbarą Radziwiłłówną, które to wzmacniało pozycję oligarchii litewskiej. W roku 1559 szlachta nie wyraziła zgody na uchwalenie podatków na wojnę, co niezwykle uraziło króla. Stagnacja nie trwała jednak długo bowiem wojna z Moskwą wymusiła na władcy powrót do rokowań ze szlachtą. W roku 1562 na sejmie w Piotrkowie Zygmunt August przyłączył się obozu szlacheckiego i ogłoszono program egzekucji dóbr.

Na mocy postanowień sejmu magnateria miała dokonać zwrotu dóbr, jakie otrzymała od państwa po roku 1504. W tym celu dokonywano lustracji – weryfikacji granic i dochodów królewszczyzn.

Cześć dochodów pochodzących z ziem króla miała zostać przeznaczona na stworzenie armii do obrony południowych granic (wojsko kwarciane). Nad finansami królewskimi czuwać miała ekonomia generalna. Równocześnie dokonano reformy podatkowej - od tej pory podatek z łanu kmiecego miał wynosić 20 groszy (wzrost o 8 gr.). Ujednolicono również miary i wagi w obrębie całego kraju. Ograniczone zostały wpływy duchowieństwa. Zakazano wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów, a Kościół, w sposób pośredni, opodatkowano. Dodatkowo na mocy ustaleń zawiązanej w  roku 1573 konfederacji warszawskiej zagwarantowano na terenie kraju tolerancję religijną. Udało się również doprowadzić do zespolenia ziem polskich ograniczając odrębność Mazowsza, Litwy (unia lubelska), Prus Królewskich i Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego. Kolejnym sukcesem szlachty było stworzenie w roku 1578 Trybunału Koronnego (instytucji apelacyjnej).

Demokracja szlachecka w polskim wydaniu była ewenementem na skalę europejską. W innych państwach bowiem władza nabierała tendencji absolutnych. W Polsce natomiast na znaczeniu zyskiwała liczna szlachta średnia, co z kolei prowadziło do rozwoju świadomości narodowej i zarodków nowoczesnego społeczeństwa. Wielką zasługą ruchu egzekucyjnego było również zaprowadzenie tolerancji religijnej.

Państwo, za sprawą reform skarbowych i administracyjnych, zostało wzmocnione.
Ruch egzekucyjny nie przetrwał jednak próby czasu. Kryzys, jaki dotknął gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą na przełomie wieku XV i XVI odbił się na kondycji i znaczeniu szlachty, która ustępowała miejsca rosnącej w siłę magnaterii. Ostatecznym zakończeniem ruchu egzekucyjnego był rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego z lat 1606-1607.