Stanisław Brzozowski „Legenda Młodej Polski” - krytyka Młodej Polski

„Legenda Młodej Polski” Stanisława Brzozowskiego uważana jest za jedno z najciekawszych i najbardziej wartościowych merytorycznie dzieł krytyczno-literackich na temat okresu Młodej Polski. Składa się z piętnastu tekstów o charakterze eseistycznym, których tytuły nawiązują do najważniejszych zjawisk literatury i życia społecznego na przełomie XIX i XX wieku. Utwór pisany w latach 1906-1909 jako jedyny doczekał się drugiego wydania za życia pisarza. Został opatrzony podtytułem „Studia o strukturze duszy kulturalnej”, który zapowiadał główną oś zainteresowania autora, jaką było umiejscowienie jednostki twórczej w świecie i jej stosunek do reszty społeczeństwa.

W początkowych rozdziałach książki Brzozowski rozpatruje problem kształtowania się współczesnej kultury poprzez przyswajanie wiadomości i wartości wytwarzanych przez dzieje. Zauważa, iż sztuka romantyzmu była pewnego rodzaju stanem świadomości wytwarzanym w społeczeństwie, ale niezdolnym do kreowania samego społeczeństwa z powodu oderwania od realiów codziennego życia. Wynikająca stąd bezwładność kulturowa Polaków miała wedle Brzozowskiego stawiać naszą kulturę w opozycji do osiągnięć Zachodu, zwłaszcza poprzez oddanie „zarządu dusz” w ręce konserwatywnego, dewocyjnego środowiska związanego z katolicyzmem, który pisarz bardzo zdecydowanie krytykował za jego wstecznictwo. Mistyka religii miała też wyrywać polskie społeczeństwo z kontaktu z dziejami współczesnymi i ograniczać wyzwolone, twórcze „ja” artysty.

W „Legendzie Młodej Polski” Brzozowski rozwinął również swoją koncepcję kultu pracy jako wartości udoskonalającej jednostki, a przez nie – całe społeczeństwa. Postać robotnika zestawiał z bezproduktywnym modernistycznym dekadentem, którego swoboda twórcza doprowadziła z czasem do rozbioru świadomości kulturalnej i jej parodii. Młodą Polskę uważał za kulturę „dziejowej bezpłodności” i psychologicznej izolacji, dla której przeciwieństwem miała być poezja Norwida – wielkiej postaci polskiej literatury, idealnie wypełniającej lukę pomiędzy romantycznym mistycyzmem, a modernistyczną abstrakcją.

W dalszych rozdziałach Brzozowski opracowuje także najważniejsze prądy Młodej Polski – naturalizm, dekadentyzm i symbolizm – w odniesieniu do ich wymiaru psychologicznego. Dla unaocznienia swoich koncepcji przedstawia je na przykładzie twórczości Kasprowicza, Micińskiego i Staffa, odnosząc stylistykę obu poetów do osiągnięć Norwida. Jeden z esejów poświęca w całości psychologicznemu wymiarowi motywu klęski, który – jak słusznie zauważył – zdominował w pewnym momencie polską literaturę, stając się głównym motywem twórczości takich artystów jak Żeromski, Reymont, czy Orkan.

Ostatni rozdział  „Legendy” opowiada o twórczości Stanisława Wyspiańskiego, w której Brzozowski upatrywał szansę polskiej literatury na wyjście ze swego „chocholego tańca” i przejście z czysto teoretycznych (jałowych) dyskusji do czynu, ten zaś miał przybliżyć polską kulturę do osiągnięć Zachodu.