„Szewcy” Witkacego - postulat Czystej Formy

Dramat Witkacego „Szewcy” realizuje bardzo wiele postulatów jego teorii Czystej Formy, lecz (co zarzucają mu krytycy literaccy) nie wszystkie. Teatr i dramat w ogóle miał być według niego najdoskonalszym medium Czystej Formy, mającym za zadanie doprowadzenie spektatora do Przeżycia Metafizycznego sztuki. Wedle jego teorii skupić się należy wyłącznie na formie dzieła, przesuwając tym samym jego treść na dalszy plan. Najważniejsza jest zdolność do zaskoczenia widza, wyrwania go z wygodnego, codziennego sposobu pojmowania rzeczywistości, wstrząśnięcia nim. Witkacy określał to zjawisko mianem „mózgu wariata na scenie”.

„Szewcy” posiadają bardzo wiele wyszczególnionych przez autora cech idei Czystej Formy. Charakteryzują się luźną budową i otwartą kompozycją, bez wyraźnie zaznaczonych związków przyczynowo-skutkowych. Cecha ta była bardzo istotna dla Witkacego, który w ten sposób chciał oderwać postrzeganie rzeczywistości od tego wpajanego nam przez świat realny. Chciał, by jego bohater tańczył z radości na wieść o śmierci matki i popełniał samobójstwo z powodu tak błahego, jak rozlanie szklanki wody.

Kolejnym zabiegiem, mającym na celu wytrącenie widza z równowagi, jest scalenie w jedno wysokiego i niskiego stylu wypowiedzi. Postacie z „Szewców” nie wysławiają się konsekwentnie, nie ograniczają się do stylu wymowy, który właściwy jest ich kręgom społecznym. Szewcy potrafią kląć, lecz posługują się także językiem literackim; Sajetan potrafi rozprawiać o filozofii i cytować Leibniza, by za moment soczyście zakląć. Obecne są także liczne neologizmy, rozbijające zastaną strukturę słowa, do którego widz jest przyzwyczajony.

Charakterystyczne dla Witkacego są rozbudowane didaskalia o bardzo nietypowym wyglądzie. Autor opisuje swoich bohaterów w sposób drogiazgowy, lecz jednocześnie niezwykle kolokwialny (porównanie twarzy Scurvy'ego do czerwonego salcesonu, jego oczu do błękitnych guzików przy majtkach). Również użyte przez niego nazwiska są bardzo znaczące - często opisują cechy charakterystyczne dla postaci je noszących, pozwalając na szybkie zinterpretowanie ich i zrozumienie ich roli w całości dramatu.

Utwór pełen jest sytuacji groteskowych i absurdalnych, co stanowi główną cechę teorii Czystej Formy. Przykładem jest zamiana Scurvy'ego w psa, zmianiająca całkowicie charakter arystokratycznego elegancika. Również pośmiertne kwestie Sajetana noszą znamiona groteski.

Elementem przeczącym teorii Czystej Formy jest niewątpliwa obecność w „Szewcach” pewnego przesłania, pewnej idei. Jest nią ostrzeżenie przed zbrodniczym charakterem rewolucji. Przesłanie to jest bardzo wyraźne – jako takie stoi w wyraźnej opozycji do pożądanej przez Witkacego koncentracji na formie i odsunięcia w cień znaczenia merytorycznego utworu.