„Potop” Henryka Sienkiewicza jako powieść historyczna

Henryk Sienkiewicz, mimo że żył w okresie pozytywizmu, pisał swoje powieści na wzór romantycznych utworów historycznych. W literaturze rozróżniamy dwa rodzaje powieści historycznej. Pierwsza skupia się na dotarciu do prawdy. Autor dba o szczegółowe odtworzenie okoliczności wydarzeń, wnikliwie charakteryzuje postaci historyczne oraz wydarzenia, w których uczestniczyły. Natomiast drugi rodzaj, spopularyzowany przez Waltera Scotta, przedstawia wydarzenia historyczne jako tło perypetii głównych, fikcyjnych bohaterów. „Potop” zaliczamy do powieści walterskottowskiej.

Sienkiewicz, w utworze „O powieści historycznej”, zdefiniował ją następująco:

„Powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez historię, ona wypełni odpowiednio ich szczeliny, odtworzy na mocy analogii odarte przez czas ornamenty, odgadnie to, co być mogło, wygrzebie, co zostało zapomniane, i nie przekraczając zdarzeń dziejowych, może ułatwić ich zrozumienie. I może, bo odtworzy duszę człowieka lat minionych, jego namiętności, sposób myślenia; pokaże nam go, jak rzekłem wyżej, nie w mroku grobowej krypty, ale w świetle słonecznym. Co jeśli uczynić zdoła, będzie w całym znaczeniu wyrazu – i powieścią, i historią”.

Przez wiele lat wśród badaczy literackich trwała dyskusja, do jakiego gatunku zaliczyć dzieło Henryka Sienkiewicza. W „Potopie” mamy do czynienia z synkretyzmem gatunkowym. W utworze występują elementy legendy i apokryfu, romansu, baśni oraz powieści historycznej. Nie ma przewagi jednego gatunku nad pozostałymi. 

„Potop” jest drugą częścią „Trylogii” Henryka Sienkiewicza. Opublikowany został w latach 1884-1886. Pierwsza część to „Ogniem i mieczem”, a trzecia „Pan Wołodyjowski”. Akcja powieści rozgrywa się w XVII wieku, w czasach najazdu szwedzkiego. Wojna polsko-szwedzka to wydarzenie historyczne odbywające się w latach 1655-1660. Jan Kazimierz był kolejnym polskim władcą należącym do szwedzkiej dynastii Wazów. Formalnie Wazowie rościli sobie pretensje do tronu szwedzkiego. Akcja „Potopu” kończy się najazdem wojsk Jerzego II Rakoczego. Nie dotyczy całości wojny, obejmuje jedynie lata 1655-1657.

W powieści Sienkiewicza losy postaci historycznych są połączone z losami postaci fikcyjnych. Wszyscy biorą udział w autentycznych wydarzeniach. Losy bohaterów czytelnika opowiada wszechwiedzący narrator.

Sienkiewicz posługiwał się archaizacją, co szczególnie możemy zauważyć w rozmowach bohaterów. Poeta, przed rozpoczęciem pisania „Trylogii”, zapoznał się z dostępną literaturą historyczną. Sięgał do pamiętników, kronik, dokumentów oraz listów z XVII wieku. Korzystał z takich źródeł jak: „Księga pamiętnicza Stefana Makdesz” Samuela Twardowskiego, „Żywot księcia Bogusława Radziwiłła” jego autorstwa, „Historia Polski od śmierci Władysława IV” oraz „Wojna domowa” Wawrzyńca Rudawskiego.

Wydarzenia historyczne w „Potopie”:

Najazd Szwedów na Polskę – lato 1655 roku, kapitulacja pod Ujściem – 25.07.1655, oddanie Litwy Szwedom przez Janusza Radziwiłła. Układ w Kiejdanach – 20.10.1655, bitwa pod Warszawą, kapitulacja Krakowa i Warszawy, ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk i wydanie w Opolu uniwersału wzywającego naród polski do walki ze Szwedami – 20.11.1655, obrona Jasnej Góry pod dowództwem księdza Augustyna Kordeckiego: 19.11–27.12.1655, zawiązanie w Tyszowcach konfederacji przeciwko Szwedom – 29.12.1655, partyzantka chłopów na Podkarpaciu i odbicie wojskom szwedzkim Nowego Sącza – grudzień 1655, powrót Jana Kazimierza do kraju i złożenie ślubów w Katedrze lwowskiej – 1656, walki o wyzwolenie Warszawy: czerwiec–lipiec 1656, stopniowe wycofywanie się wojsk szwedzkich pod obserwacją wojsk Czarnieckiego.