Ocena zbrodni faszyzmu i stalinizmu na podstawie „Opowiadań” Borowskiego, „Medalionów” Nałkowskiej i „Innego świata” Herlinga-Grudzińskiego

Faszyzm i stalinizm - dwie najgorsze i najokrutniejsze dyktatury XX w. pozostawiły trwałe ślady w psychice ludzkiej. Ich fatalne skutki możemy obserwować także dzisiaj, chociażby w trudnych relacjach politycznych. To te ustroje, przez swoje zbrodnie, na trwałe zmieniły obraz świata.

W literaturze temat ten został podjęty między innymi przez Tadeusza Borowskiego, Zofię Nałkowską oraz Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Dwoje z tych autorów poznało okrucieństwa wojny na własnej skórze. Tadeusz Borowski był więźniem obozuw Oświęcimiu, natomiast Herling - Grudziński żył w niewoli sowieckiej w łagrze mieszczącym się w miejscowości Jarcewo. Zofia Nałkowska lata zagłady przeżyław Warszawie, a po wojnie uczestniczyła w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Znali więc oni obraz okrucieństw popełnionych przez wyznawców faszyzmu i stalinizmu. Przyjrzyjmy się jakie oceny tych wydarzeń znajdziemy w ich utworach.

Gustaw Herling-Grudziński swoją niewolę wspomina w dziele „Inny świat”. Jest to wstrząsająca relacja z życia w łagrze. Radzieckie obozy pracy były ciężkie nie tylko ze względu na katorżnicze zajęcia przydzielane ich więźniom, ale także z powodu bardzo trudnych warunków klimatycznych. Łagry niewiele różniły się od obozów koncentracyjnych. Panowały tam podobne prawa, a życie ludzkie było warte tyle, ile mogło wypracować. Nieco inne było jednak podejście do samych więźniów. Nie byli oni zabijani masowo, gdyż chodziło przede wszystkim o ich wydajność w działaniu na rzecz ZSRR. O ile w niemieckim obozie praca mogła uratować przed śmiercią, to w łagrach większość ludzi przy niej konała. Stąd w „Innym świecie” pojawiają się przerażające obrazy, takie jak np. Kostylew przypalający jedną rękę w żywym ogniu, byle tylko uniknąć pracy. Trzeba także pamiętać, że gułagi były miejscem, w którym głośno odzywała się ciemna strona człowieka pragnącego przetrwać. Dopuszczano się wielu zbrodni i aktów bestialstwa,w okropnej sytuacji były kobiety, które bezlitośnie gwałcono. Łagry zdecydowanie były obszarem, gdzie doszło do dehumanizacji człowieka. Warto jednak wspomnieć o tym, iż bohater „Innego świata” nie pozwala pożreć się tej degenerującej sile. Stara się zachować resztki godności i wciąż kierować zasadami moralnymi. „Przekonałem się wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w nieludzkich warunkach” -ten cytat najdokładniej oddaje wpływ realiów życia w łagrach na człowieka.

Tadeusz Borowski, podobnie jak Gustaw Herling-Grudziński, opisuje czas spędzony w niewoli. Trafił on do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. W „Opowiadaniach” przedstawia codzienne życie w cieniu krematoriów. Tutaj praca jest zbawieniem, każdy kto nie może jej podjąć zostaje pozbawiony życia. Głównym celem jest eksterminacja. Borowski wnikliwie analizuje psychikę człowieka stykającego się z okrutnymi realiami obozu. Jego bohater - Tadek - jest zlagrowany, co oznacza, że poddaje się panującym w tym miejscu zasadom. Czyni tak, ponieważ jego największym pragnieniem jest przeżyć. W ten sposób przedstawia Borowski szkody jakie wyrządza człowiekowi życie w tych nieludzkich warunkach. Co znamienne, w dyskusji jaka toczyła się po wojnie, autor ten poparł teorię, że obozy koncentracyjne były owocem kryzysu kultury europejskiej. Jednak podczas gdy inni widzieli w zbrodni hitlerowskiej zaprzeczenie wszystkich wartości, Borowski twierdził, iż człowiek sam ustalił takie zasady już w starożytności, dzieląc ludzi na lepszych i gorszych, na panów i niewolników. Nie ulega jednak wątpliwości, że był on przekonany o destrukcyjnej i zbrodniczej naturze totalitarnej dyktatury.

W przeciwieństwie do dwóch przedstawionych już autorów, Zofia Nałkowska nie doświadczyła okrucieństw wojny aż tak bezpośrednio. „Medaliony” powstały gdy autorka pracowała w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Materiały do dzieła zebrała podczas rozmów z ludźmi wezwanymi przed ten organ. To właśnie świadectwo zwykłych, prostych ludzi odsłania prawdę o masowej zagładzie. W opowiadaniu „Dno” przedstawiona zostaje relacja więźniarki obozu koncentracyjnego, której zagłodzone towarzyszki jadły ciała nieżyjących już kobiet. Z kolei „Przy torze kolejowym” to historia ostatnich godzin życia zbiegłej więźniarki, zastrzelonej przez mieszkańca pobliskiego miasteczka. Są to porażające wizje okrucieństwa, zdarzającego się wszędziei przepełniającego ludzkie serca. Nie ma wątpliwości, że winą za taki stan rzeczy obarcza Nałkowska ludzi (motto: „ludzie ludziom zgotowali ten los”) wyznających ideologie totalitarne.

Wymienieni tutaj trzej autorzy poruszyli w swojej twórczości problematykę wojenną. Nie ulega wątpliwości ich negatywna ocena tego czasu jako najgorszego w historii ludzkości. Każdy z nich pisał jednak inaczej, odmiennie także postrzegał człowieka w tych realiach. Zdaniem Grudzińskiego to warunki życiowe determinowały bezwzględność i przemoc,ale nie przemilczał on także heroicznych zachowań. Borowski przedstawił wizerunek bohatera literackiego zdominowanego przez ustrój totalitarny, działającego w myśl jego zasad, by przetrwać fizycznie. Nałkowska dostrzega liczne przejawy zatrważającego terroru oraz niemalże bezradność ludzi w walce z nim. Wszyscy troje zdają się jednak mówić jednym tonem, że wojna i zbrodnie popełnione w jej czasie zdegradowały ludzkość i kulturę, zostawiając w zbiorowej świadomości przerażające obrazy rozgrywające się w tamtym czasie.