Szlachta polska i jej obraz w literaturze. Charakterystyka szlachty polskiej

Obraz szlachty w literaturze, to przede wszystkim dzieło przedstawicieli tej właśnie warstwy. Nie znaczy to jednak, że portret ów jest jednoznacznie pozytywny. Przeciwnie, w polskiej literaturze czasów szlacheckich można wyraźnie wyróżnić dwa nurty. Z jednej strony postać polskiego szlachcica była idealizowana, z drugiej zaś, szczególnie w nurcie publicystycznym, bardzo ostro krytykowano obyczaje i brak zgody całej warstwy szlacheckiej. 

W renesansie opiewano przede wszystkim życie szlachcica ziemianina, ukazując je jako pobożne, harmonijne, pełne cnót. Taki obraz wyłania się między innymi z fraszek Jana Kochanowskiego. W utworach zatytułowanych „Na Lipę” czy „Na dom w Czarnolesie”, kreuje obraz szczęśliwego wiejskiego życia, widzianego oczywiście oczyma szlachcica. Mieszkańcy dworu żyją w dostatku i w skromności, z dala od dworskiego zgiełku. Z podobnym pietyzmem przedstawia polskiego ziemianina Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego”, tu również widzimy życie zgodne z prawami natury i Boga. Autor tworzy pewien ideał, poczciwego człowieka, który zna swoje miejsce, wypełnia obowiązki, wszystko czyniąc z umiarem. Nagrodą za jego wysiłek i cnotliwe życie jest przede wszystkim spokój sumienia i poczucie, że dobrze służy ojczyźnie.

Z mitologizacją i idealizacją polskiej szlachty mamy do czynienia w „Panu Tadeuszu”. Mickiewicz stworzył szeroki obraz tej warstwy społecznej, ukazując jej wewnętrzne zróżnicowanie. Nie pominął też zupełnie jej wad, jednak skupił się przede wszystkim na dobrych stronach. Soplicowo stanowi ostoję polskości. Pielęgnuje się tam dawne tradycje i wielbi narodowych bohaterów. Na ścianie wisi portret Kościuszki, a zegar wygrywa mazurka Dąbrowskiego. Autor podkreśla polską gościnność, religijność i patriotyzm. To, co ostatecznie przesądza o pozytywnej ocenie szlachty, to jej zjednoczenie w obliczu wroga. Wewnętrzne niesnaski cichną, gdy wzywa ojczyzna.

Właśnie prywata i nieumiejętność skierowania wspólnych sił przeciwko wrogowi była najczęstszą przyczyną krytyki szlachty. Wypominał jej to bardzo dobitnie ks. Piotr Skarga. W jego „Kazaniach sejmowych” nie brak zarzutów pod adresem tych, którzy decydują o losach kraju. Jako katolicki duchowny Skarga bardzo zawzięcie sprzeciwiał się ruchom reformatorskim. Toteż jego oskarżenia wobec szlachty często dotyczyły tolerancji herezji. Podkreślał też samowolę i dbanie o własne korzyści, choćby kosztem ojczyzny.

Pieniactwo, prywata i słabość do trunków, to chyba najczęściej wysuwane zarzuty pod adresem polskich szlachciców. Ta trzecia przywara była krytykowana przez Kochanowskiego. Renesansowy poeta zdecydowanie łagodniej przedstawia swoje stanowisko, starając się przede wszystkim ośmieszyć tych, którzy zbyt ochoczo zaglądali do kieliszka. 

Ważnym utworem charakteryzującym szlachtę, są „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Obraz to o tyle ciekawy, że pisany był jako pochwała. Pasek, który sam zaliczał się do warstwy szlacheckiej, pisał o niej z dumą, w przekonaniu, że wystawia jej chlubny pomnik. Dziś odczytujemy te zapiski zupełnie inaczej, widząc w nich cenny, ale nie chwalebny, dokument sarmackiej rzeczywistości. Obraz szlachty, jaki się z niego wyłania, nie jest pochlebny. Tak opiewany patriotyzm, okazuje się motywowany pragnieniem zdobycia łupów i sławy. Prywaty interes niejednokrotnie bierze górę nad obowiązkiem, o czym świadczy choćby dwutygodniowy „urlop”, w czasie misji dostarczenia ważnych listów od króla do Czartoryskiego. Do tego nie brak przykładów pieniactwa, okrucieństwa i pijaństwa, a także pogardy dla chłopów, traktowanych pobłażliwie, jako element szlacheckiego etosu.