Adam Mickiewicz „Grażyna” - Litawor - ocena postępowania Litawora

Litawor to bohater, który dla osobistej korzyści planuje przymierze z krzyżakami przeciwko swym rodakom. Ta decyzja jest w utworze surowo osądzona i staje się przyczyną tragedii. Litawor ponosi odpowiedzialność za śmierć ukochanej żony, co popycha go do samobójczej śmierci na jej stosie pogrzebowym. Ten akt rozpaczy służy oczyszczeniu bohatera, sprawia, że jego ocena nie jest jednoznacznie negatywna.

Plan Litawora jest ośrodkiem akcji utworu. Książę Nowogródka, zgodnie z prawem, powinien objąć we władanie ziemię lidzką, należną mu jako dziedzictwo jego żony, Grażyny. Ale tereny te zostały już zagarnięte przez księcia litewskiego Witolda. Dlatego Litawor decyduje się odbić je siłą, uderzając na Witolda. Sam nie jest w stanie pokonać potężnego księcia, toteż decyduje się na przymierze z zakonem krzyżackim. Krok taki jest zdradą wobec ojczyzny. Roszczenia Litawora są słuszne, ale sposób ich dochodzenia zostaje osądzony jednoznacznie negatywnie. Niemoralne są jego motywy. Litawor kieruje się chęcią posiadania, rozszerzenia swej władzy. Powoduje nim zazdrość o fortunę i powodzenie Witolda: „Od Fińskich zatok po Chazarów morze / Wszystkie pod siebie zagarnął już miasta... / Sam w jakim mieście, w jakim siedzi dworze! / […] A ja com zyskał za rany i znoje? / Com zyskał, że od maleńkiego wieku, / [...] Przecież me państwa od Erdwiłła czasu / I piędzią szerzej ziemi nie zaległy. / Patrz na te mury z dębowego lasu / I na ten pałac mój z czerwonej cegły - / Pójdź przez komnaty, pradziadów siedliska: / Gdzie szklane kuple? Gdzie kruszczowe łupy? / Miasto blach złotych - mokry kamień błyska, / Miasto kobierców - śniade mchu skorupy!”.

Postępowanie Litawora zostaje negatywnie ocenione przez jego sługę i jego żonę, a wreszcie ukarane przez los. Rymwid odwołuje się do rzeczowych argumentów, radzi polubownie załatwić sprawę, ostrzega przed krzyżakami, którym nie można ufać. Jednak Litawora nic nie jest w stanie przekonać. Nie słucha też swojej żony, której zawsze chętnie się radził. Nie wiemy, w jaki sposób próbowała go przekonać, ale widzimy, że nawet pada na kolana, by go przebłagać. Litawor pozostaje głuchy na argumenty i prośby. Dopiero tragiczne zdarzenia uświadamiają mu, że popełnił błąd.

Litawor uparcie trzyma się swego planu uderzenia na Witolda. Grażyna jednak nie chce żadnych układów z krzyżakami i na własną rękę odprawia posłów. Rozgniewani rycerze przygotowują atak na niedoszłego sojusznika. Wówczas Grażyna sama staje na czele obrony. Ubrana w zbroję męża rusza do walki. Oczywiście skazana jest na klęskę, bez doświadczenia w boju nie ma szans skutecznie odpierać ataków. Litawor, obudzony odgłosami dobiegającymi z pola bitwy, przybywa w czarnej zbroi. Jego interwencja pozwala Litwonom odnieść zwycięstwo. Czarny rycerz walczy zaciekle, zabija nawet samego komtura, niestety nie jest w stanie ochronić żony. Grażyna umiera pod ciosami krzyżackich mieczy. Strata ukochanej jest niejako karą dla Litawora. Nie usłuchał jej próśb, a ona nie mogła pozwolić, by on zaprzedał się wrogowi.

Ostatnia scena rehabilituje Litawora. Widząc śmierć żony, żałuje swego planu. Czuje się winny tej tragedii. Zdesperowany rzuca się w płomienie pogrzebowego stosu.