Homo sovieticus - definicja, cechy

Termin homo sovieticus jest pseudo-łacińskim tłumaczeniem „człowieka sowieckiego’. Jest to termin o zabarwieniu krytycznym, a nawet sarkastycznym odnoszącym się do osób przyjmujących określone postawy rzekomo funkcjonujące w krajach bloku wschodniego. 

Zwolennicy systemu sowieckiego jako pierwsi przedstawili pomysł jakoby system sowiecki stworzył nowego, lepszego człowieka. Pierwszy raz terminu tego użył w swojej książce Zinowjew – rosyjski pisarz. 

Przeciwnicy socjalizmu stworzyli jednak opis tej jednostki zawierającej katalog wad. Wśród nic znalazła się obojętność na wyniki osiąganej pracy zgodnie z zasadą „oni udają że płacą, my udajemy że pracujemy”. Zwracano tez uwagę na przyzwolenie ludzi na drobne kradzieże w zakładach pracy związane z osobistym użytkiem jak również chęcią odsprzedaży dla zysku. Homo sovieticus nie był skłonny do podejmowania indywidualnych decyzji ani brania za nie odpowiedzialności. Liczono że ktoś inny „załatwi coś” dla kogoś. Charakteryzowała go postawa biernej akceptacji dla wszystkiego, co nakładał na niego rząd oraz pełne podporządkowanie się decyzjom partii. Charakterystyczne było zatem wyzbycie się indywidualności oraz pewne intelektualne zniewolenie. Homo sovieticus cechował się wykorzystywaniem ucisku wobec słabszych. 

W Polsce pojęcie to zostało spopularyzowane przez księdza Józefa Tischnera. Na ten temat powstały między innymi książki „Etyka solidarności oraz Homo sovieticus”. Twierdził on, iż „to zniewolony przez system komunistyczny klient komunizmu – żywił się towarami, jakie komunizm mu oferował. Trzy wartości były dla niego szczególnie ważne: praca, udział we władzy, poczucie własnej godności. Zawdzięczając je komunizmowi, homo sovieticus uzależnił się od komunizmu, co jednak nie znaczy, by w pewnym momencie nie przyczynił się do jego obalenia. Gdy komunizm przestał zaspokajać jego nadzieje i potrzeby, homo sovieticus wziął udział w buncie.”