Henryk Walezy - panowanie, polityka wewnętrzna i zagraniczna

Henryk Walezy zapisał się w historii Polski głównie z dwóch przyczyn – był pierwszym królem wybranym na drodze elekcji, a także ponieważ jego panowanie trwało zaledwie rok.
Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta wymusiła podjęcie decyzji o obieralnym tronie dla przyszłych władców w Rzeczypospolitej. Elekcji miała dokonać szlachta zgromadzona na błoniach pod Warszawą. Zwycięzcą głosowania okazał się kandydat francuski - Henryk Walezy.

Henryk był synem króla Francji Henryka II i Katarzyny Medycejskiej. Największą przeszkodą w sięgnięciu po polski tron była, rzucająca cień na całą dynastię Walezjuszy, rzeź hugenotów w noc św. Bartłomieja. Propagandowe zabiegi francuskich emisariuszy, na czele z biskupem de Monluc, mające na celu wybielenie Henryka, nie zakończyły się pełnym sukcesem, ale okazały się wystarczające. Wielkie znacznie miało udzielenie poparcia Francuzowi przez Annę Jagiellonkę (siostrę zmarłego króla) oraz prymasa Jakuba Uchańskiego. Nowowybranemu władcy sejm elekcyjny przedstawił dwa pakiety warunków, na które ten musiał się zgodzić; artykuły henrykowskie (dotyczące zasad ustrojowych Rzeczpospolitej szlacheckiej) oraz pacta conventa (warunki, które stawiano każdemu panującemu z osobna). W przypadku Henryka te ostatnie dotyczyły edukacji polskiej młodzieży szlacheckiej w Paryżu, spłaty długów poprzednika oraz budowy floty. Po wyborze do Paryża wybrało się polskie poselstwo, które miało przedstawić Henrykowi warunki oraz wręczyć oficjalny dokument elekcyjny. Całe przedsięwzięcie nie obyło się jednak bez zgrzytów. Walezy nie godził się bowiem początkowo na zapisy dotyczące swobody wyznaniowej i możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa królowi.

Król elekt przybył do Polski pod koniec stycznia 1574 roku. 21 lutego w Katedrze Wawelskiej został koronowany przez Jakuba Uchańskiego na króla Polski.

Henryk Walezy nie był skory w pełni realizować warunków elekcji. Szczególnie niepocieszony był perspektywą ożenku z 30 lat starszą od siebie Anną Jagiellonką.

Jego krótkie panowanie w Polsce nie odznaczyło się niczym szczególnym. Walezy mając zaledwie 23 lata nie posiadał doświadczenia wystarczającego do pełnienia wyznaczonej roli. Pomimo wszechstronnego wykształcenia i dużej odwagi, nie przejawiał wielkiego zainteresowania sprawami wewnętrznymi, na co duży wpływ miała nieznajomość rodzimych obyczajów oraz języka. Prezentowane przez niego upodobania i styl życia z kolei bardzo źle odbierane były przez jego polskie otoczenie. Dla poważnej polskiej szlachty i magnaterii rażące było jego zniewieściałe i dziecinne usposobienie. Wszystko to powodowało, iż polskie społeczeństwo nie darzyło go wielkim szacunkiem.

Na wieść o śmierci swego brata i jednocześnie króla Francji Karola IX, Walezy podjął decyzję o powrocie do kraju i podjęciu starań o tron francuski. Nocą z 18 na 19 czerwca 1574 r. potajemnie w przebraniu, opuścił Wawel i udał się pospiesznie w kierunku granicy. Podjęte przez Polaków próby zawrócenia go zakończyły się fiaskiem. Zwołany pod koniec sierpnia sejm wystosował ultimatum, które zakładało, iż jeśli Henryk nie zdecyduje się na powrót do końca maja roku 1575 to zostanie pozbawiony tronu. Warunek nie został zrealizowany i w rok po koronacji w Polsce zapanowało kolejne bezkrólewie.

Od roku 1574 do 1589 Henryk Walezy zasiadał na tronie francuskim. Zginął w wieku 37 lat z ręki dominikanina – reprezentanta obozu katolickiego, który nie potrafił zaakceptować możliwości objęcia tronu przez Henryka z Nawarry, wodza hugenotów (na co przystał Walezy).