Pierestrojka - rozpad ZSRR - przyczyny, przebieg, skutki

Pierestrojka, czyli próba przebudowy struktur państwa ZSRR w połowie lat 80-tych, wynikała ze szczerej wiary Michaiła Gorbaczowa, że system ma zdolność do reorganizacji. Nowy sekretarz generalny KPZR był przekonany, że jedynie gruntowne zmiany są w stanie ożywić zwłaszcza podupadającą sferę gospodarczą. Wszystkie działania miały więc na celu utrzymanie absolutnej władzy partii w państwie i bloku sowieckim. Liberalizacja miała być impulsem stymulującym gospodarkę - nie była celem samym w sobie. Nawet pomimo tych założeń program Gorbaczowa wzbudził oburzenie w konserwatywnej frakcji partyjnej, przez co w ciągu kolejnych lat dochodziło do, bardziej lub mniej, poważnych tarć na szczytach władzy.

Uchwalony na XXVII Zjeździe Partii, program reform wprowadzany był niezwykle powoli. Modernizacja w dużym stopniu hamowana była przez sam aparat biurokratyczny, który od czasów Stalina kierował się własnymi prawami. Urzędnicy, tzw. aparatczycy, poczuli się zagrożeni i nie mieli specjalnej chęci współpracować z władzami zwierzchnimi.

Kolejnym poważnym testem dla nowej polityki była katastrofa w Czarnobylu w 1986 roku. Egzamin ten, warto dodać, nie został przez ZSRR pomyślnie zdany. Wprowadzono całkowitą cenzurę, przez co nawet kraje bloku socjalistycznego nie wiedziały początkowo nic o katastrofie - pierwsze informacje wywołały zatem panikę, wzniecaną jeszcze przez niezweryfikowane doniesienia zachodnich agencji. W takich warunkach zapowiedź „głasnosti” okazała się pustym sloganem i kolejnym dowodem na dwulicowość władzy.

Tragedia ta uświadomiła również rządzącym w jak wielkim kryzysie jest państwo. W roku 1985 dopiero po raz pierwszy ujawniono zasięg manipulacji danymi statystycznymi.

Otwarcie stwierdzono, że dotychczasowy system był zwyczajnie niewydajny: plany pięcioletnie nie były realizowane, brakowało artykułów spożywczych, mieszkań. Panowało marnotrawstwo i korupcja. Produkcja natomiast, choć osiągała dobre rezultaty końcowe, wymagała znacznie większych nakładów niż zachodnioeuropejska. Na gospodarce, która znalazła się w stagnacji ciążyły dodatkowo olbrzymie wydatki na zbrojenia i bratnią pomoc w krajach Trzeciego Świata.

Stopniowe ujawnianie tego typu informacji wcale nie wpływało na poprawę wizerunku władzy w oczach obywateli, którzy wiedzieli, że rządzących trzeba słuchać, ale nie wolno im ufać. Fatalna w skutkach była, słuszna w zamierzeniach, decyzja Gorbaczowa o ograniczeniu dystrybucji i spożycia alkoholu. Dyrektywa, która miała na celu zmniejszenie patologii społecznych doprowadziła jedynie do rozrostu szarej strefy.

Budżet próbowano ratować wyprzedając złoto. Sprzedawano jednak zbyt dużo w stosunku do wydobycia - dziura budżetowa rosła (pierwszy raz jawnie).

Warunki, w jakich znalazło się ZSRR pod koniec lat 80-tych wymogło na Gorbaczowie próbę ocieplenia stosunków z Zachodem. Samowystarczalność bloku sowieckiego była już w owym czasie mitem. Przywódcy Zachodu nie zmarnowali tej okazji - naciskali tak długo, aż Gorbaczow zgodził się na ich wszelkie warunki (stąd przylgnęła do niego nazwa „Mister Yes”). Społeczeństwo radzieckie reagowało zupełnie inaczej. Nie rozumiejąc działań „modernizatorów”, bardzo często się im przeciwstawiało.

Reformy Gorbaczowa, choć w zamierzeniu miały spowodować rozwój, doprowadziły do załamania się całego systemu, najpierw w sferze gospodarczej, później politycznej.