Powstanie Chmielnickiego - przyczyny, przebieg i skutki

Rzeczpospolita wieku XVII, jako państwo wielonarodowe, borykać się musiało z problemami o podłożu etnicznym. Ilustruje to zwłaszcza przykład mniejszości kozackiej.

Społeczność kozacka, którą tworzyli głównie zbiegli z Polski i Rosji chłopi, zajmowała tereny nad Dnieprem, na południowo-wschodnich krańcach Rzeczpospolitej. Przekonani i odrębności swojej kultury, nie uznawali oni jednak żadnej zwierzchności, co powodowało konflikty z Polską szlachtą, która próbowała ich sobie podporządkować.

Ukraińcy, oprócz zajęć typowych dla społeczeństw słabo rozwiniętych, takich jak łowiectwo i uprawa roli, trudnili się również rozbojem, co w efekcie doprowadziło do osiągnięcia dużych możliwości militarnych. W roku 1582 Stefan Batory postanowił wykorzystać te siły do obrony granic i utworzył tz. rejestr kozacki. W zamian za usługi, Kozacy otrzymać mieli stały żołd oraz mogli cieszyć się osobistą wolnością. Warunki te spowodowały, że na wezwanie króla Polski odpowiedziało znacznie większa ilość ludzi niż to przewidywano. Jednak zdecydowana większość ludności naddnieprzańskiej obarczana została coraz to większymi ciężarami feudalnymi, co w efekcie prowadziło do wybuchu licznych powstań. Pierwsze miały miejsce już w wieku XVI, kiedy to w latach 1591-1593 buntem kierował Krzysztof Kosiński, a w 1594-1599 Semen Nalewajka. Powstania te były jednak tłumione przez wojska polskiej magnaterii. Kolejne wystąpienia miały miejsce w latach 30 tych. wieku XVII. Wtedy to Kozacy przestępowali do walki pod wodzą Tarasa Fedorowicza (1630-1637), Pawła Pawluka (1637-1638) oraz Ostrzanina (1638). Choć ostatecznie walka zbrojna nie przynosiła Ukraińcom oczekiwanych korzyści to jednak przyczyniała się do pogłębiania świadomości narodowej.

Wojna z Polską nie była już tylko walką o własne interesy wewnątrz Rzeczpospolitej, ale o pełną niezależność i niepodległość. Głównym rzecznikiem odłączenia się od Polski był Bohdan Chmielnicki, który żądny był pomszczenia również osobistych krzywd. Do swoich pomysłów Chmielnicki był w stanie przekonać szerokie masy kozackie i w roku 1648 rozpoczęło się powstanie przewyższające wszystkie poprzednie.

Początkowe batalie nie kończyły się po myśli strony polskiej. Armia Rzeczpospolitej musiała uznać wyższość wroga pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. Na niekorzyść przemawiał również fakt, że w Polsce z powodu śmierci Władysława IV Wazy zapanowało bezkrólewie. Chmielnicki wykorzystał chaos w obozie polskim, zwyciężył pod Piławcami i dotarł pod Lwów i Zamość. Wybrany na nowego króla Jan Kazimierz początkowo próbował negocjacji, jednak te nie przyniosły skutku i walki w roku 1649 rozgorzały na nowo. Siły polskie wciąż nie potrafiły przejść do kontrofensywy. Pod Zbarażem Polacy bronić się musieli przed przeważającymi siłami przeciwników, a idący na odsiecz Jan Kazimierz otoczony został pod Zborowem. Tam też podpisano ugodę, która przewidywała powiększenie do 40 tys., „rejestru” oraz przyznawała Chmielnickiemu buławę hetmańską. Obydwie strony nie zamierzały jednak respektować warunków i już w roku 1651 wojnę wznowiono. Tym razem, pod Beresteczkiem, zwyciężyła strona Polska, w efekcie czego zmieniono większość korzystnych dla Kozaków zapisów w umowie Zborowskiej.

Przełomem w walkach polsko-ukraińskich było podpisanie umowy miedzy Kozakami a Rosjanami w Perejasławiu (1654 r.), na mocy której Ukraina oddana została carowi. Wojna Polski z Rosją, jaka wybuchła w tym samym roku, zakończyć się miała dopiero w roku 1667 rozejmem podpisanym w Andruszowie (potwierdzona „pokojem wieczystym” – Moskwa 1686 r.). Przewidywała ona włączenie do Rosji ziemi smoleńskiej, siewierskiej, czernihowskiej oraz wschodnią część Ukrainy z Kijowem i Zaporożem.

Skutki powstań kozackich nie okazały się szczęśliwe dla żadnej ze stron. Polska, która w owym czasie walczyć musiała niemal nieustannie z różnymi wrogami, popadła w znaczne kłopoty finansowe. Ucierpiał również mocno prestiż Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej. Wobec rosnącej potęgi Rosji i Turcji, malało tym samym bezpieczeństwo kraju.

Kozaczyzna Zaporowska natomiast zlikwidowana została w roku 1775 na mocy decyzji carycy Katarzyny II.