Wojna litewsko-moskiewska (1492-1494) - Aleksander Jagiellończyk - życiorys

Aleksander, czwarty syn króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburskiej, urodził się 5. sierpnia roku 1461 w Krakowie. W momencie śmierci ojca w roku 1492 korona polska została ofiarowana najstarszemu z braci, Janowi Olbrachtowi, natomiast Aleksandra predestynowano do objęcia tronu wielkoksiążęcego w Wilnie. Pomimo iż formalnie unia personalna polsko-litewska trwała nadal, bowiem Jan Olbracht przyjął jednocześnie tytuł „supremus dux Lithuaniae”, to Aleksander mógł prowadzić niemal niezależną politykę zagraniczną i wewnętrzną w obrębie państwa litewskiego. Wart podkreślenia jest fakt, iż współpraca dynastyczna pomiędzy braćmi na tronach w Krakowie i Wilnie układała się o wiele lepiej niż stosunki z najstarszym z braci, Władysławem, królem węgierskim i czeskim.

Aleksander wielką wagę przykładał do kwestii rozwoju Litwy pod względem gospodarczym i politycznym – dbał szczególnie o stołeczne Wilno. Otaczał się tylko najbitniejszymi doradcami, którzy świetnie orientowali się w potrzebach Wielkiego Księstwa. Udało mu się także doprowadzić nieoficjalnie do uzyskania częściowej niezależności od Rzeczpospolitej oraz samodzielności w prowadzeniu polityki.

Największym zagrożeniem, przed jakim stanęła Litwa w ostatniej dekadzie XV wieku, były rosnące aspiracje terytorialne oraz nieustanna ekspansja na zachód Państwa Moskiewskiego, które pod wodzą Iwana III Groźnego w roku 1480 definitywnie zrzuciło jarzmo tatarskie. Przyjęty przez Iwana tytuł „Pana całej Rusi” usprawiedliwiaj poniekąd jego dążenia do połączenia wszystkich ziem ruskich pod berłem moskiewskim – w ówczesnej sytuacji geopolitycznej nie było to możliwe bez naruszenia wschodnich granic Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podniesiony przez niego przy okazji sporów z Wilnem o przynależność pogranicznych kniaziów aspekt religijny stał się wkrótce głównym motywem ekspansywnej polityki Moskwy. Zakładała ona oderwanie od Litwy, w której religią państwową był katolicyzm, rzekomo „uciemiężonych” kniaziów prawosławnych.

Aby umniejszyć ten aspekt propagandy swojego wschodniego sąsiada, Aleksander postanowił podjąć zdecydowane kroki w celu ustanowienia jedności wyznaniowej w państwie. W roku 1495 wydany został przez niego dekret o wypędzeniu wszystkich Żydów, którzy w przeciągu dwóch tygodni nie przejdą na chrześcijaństwo. Ponadto usiłował wprowadzić w życie postanowienia unii florenckiej z roku 1439 dotyczące zjednoczenia poróżnionych od XI wieku kościołów katolickiego i prawosławnego, ale zdecydowany opór obawiających się utraty swojej pozycji na rzecz panów ruskich biskupów katolickich udaremnił tę inicjatywę. Fiasko prób unifikacji kościołów oznaczało de facto podtrzymanie i milcząca akceptację dominującej pozycji duchowieństwa katolickiego na Litwie, przeciwko czemu zdecydował się otwarcie wystąpić Iwan III, który uważał siebie za gorliwego obrońcę prawosławia na ziemiach ruskich.

Nieunikniona wojna z Moskwą rozpoczęła się w roku 1493, kiedy to wojska Iwana III Groźnego zbrojnie wkroczyły i zajęły Wiaźmę oraz terenów nad górną Oką, czyli tzw. księstw wierchowskich. Rok później obie strony zdecydowały się na podpisanie pokoju, utrzymującego te niewielkie zmiany terytorialne – pierwszy raz od czasów księcia Witolda Litwa odstąpiła swojemu wschodniemu sąsiadowi fragment swojego terytorium. Konflikt interesów starano się następnie rozwiązać droga pokojową, poprzez małżeństwo Aleksandra z Heleną, córką Iwana III i Zofii Paleolog, w roku 1495, ale nie przyczyniło się ono do diametralnego poprawy stosunków łączących oba państwa.

Pod wpływem nieustannego zagrożenia ze strony Moskwy Aleksander zdecydował się na zacieśnienie stosunków z Polską i Janem Olbrachtem. W roku 1499 zawarta została tzw. unia krakowsko-wileńska, która anulowała wcześniejsze porozumienia mówiące o inkorporacji Litwy oraz ustalała nowe zasady kontaktów w sprawie ewentualnego dziedziczenia władzy. W tym samym czasie przekonana o swojej „misji” Moskwa zmusiła kilku pogranicznych kniaziów litewskich do podporządkowania się jej władzy. Tym samym wojna wybuchła na nowo i w początkowej swojej fazie przyniosła Iwanowi III szereg spektakularnych sukcesów, tj. rozbicie głównych sił litewskich pod Wiedroszą oraz opanowanie księstwa czernichowsko-siewierskiego.

Będąc się w trudnej sytuacji strategicznej, Wielki Książę Litewski musiał zacząć rozglądać się za wartościowymi sojusznikami – znalazł ich w roku 1501 w Zakonie Inflanckim oraz Tatarach. Skoordynowane działania sprzymierzonych doprowadziły do związania sił przeciwnika w walkach na północy, a następnie do wyparcia wojsk moskiewskich z zajętych uprzednio księstw. Jednak brak wyraźnego zaangażowania Litwy w toczące się głównie w jej interesie walki, doprowadził do przerwania walk i podpisania 6-letniego traktatu rozejmowego w Moskwie w roku 1505, który sankcjonował zdobycze państwa moskiewskiego – Litwa straciła wówczas około 1/3 swojego dotychczasowego terytorium.

Spadek zaangażowania Aleksandra w wojnę z Moskwą spowodowany był skupieniem się całej jego uwagi na kwestii sukcesji po zmarłym nagle w roku 1501 Janie Olbrachcie. Następca tronu udał się niezwłocznie do Krakowa, gdzie w dniu 12. grudnia 1501 został koronowany na króla Polski.