Konstytucja marcowa 1921

Do intensywnych prac nad opracowaniem projektu konstytucji dla II Rzeczpospolitej przystąpiono dopiero, gdy sytuacja zarówno na wschodzie, jak i na zachodnie została ustabilizowana. Zadanie to przypadło członkom rządu Wincentego Witosa.

Sam proces powstawania ustawy zasadniczej był niezwykle burzliwy. Nie budzi to jednak zdziwienia. Polacy, poza epizodem Sejmu Czteroletniego, nie mieli dotychczas doświadczenia w tworzeniu tego typu aktów. Lekcja demokracji musiała być wiec dramatycznie przyspieszona. Przez cały okres prac nie było do końca jasne w stronę jakiego modelu ostatecznie kierował się będzie ustrój państwa.

Ostatecznie swą przewagę wykorzystały środowiska centroprawicowe, które posiadały większą liczbę reprezentantów w Komisji Konstytucyjnej.

Uchwalenie konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez Sejm Ustawodawczy nastąpiło 17 marca 1921 roku. Składał się ona z VII rozdziałów.

Najistotniejszym stwierdzeniem było to mówiące, że w Polsce zaprowadzony zostaje ustrój republikański i rządy parlamentarne. Struktura ustroju powstała w oparciu o Monteskiuszowską zasadę trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władza ustawodawczą posiadały dwie izby parlamentu: sejm i senat. W ramach tego pierwszego, w czasie pięcioletniej kadencji, obradować miało 444 posłów. Czynne prawo wyborcze posiadali obywatele po skończeniu 21 lat, bierne – 25. Zakres obowiązków sejmu obejmował ustalanie prawa, budżetu, podatków, ratyfikowanie umów.

Poprawki do ustaw sejmowych wnosili senatorowie (w liczbie 111). Podobnie jak dla sejmu kadencja w senacie wynosiła 5 lat. Granica prawa wyborczego była wyższa (czynne – 30, bierne 40 lat). Ostateczny głos w sprawie ustaw posiadał jednak sejm i to posłowie decydowali jak ustosunkować się do uchwał senatu.

Prezydent wybierany był co 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe (połączone obrady sejmu i senatu). Wraz z premierem i ministrami (których mianował), tworzył władze wykonawczą. Dzięki wspomnianym działaniom centroprawicowych konstytucjonalistów, rola prezydenta nie była zbyt wielka i sprowadzała się głównie do funkcji reprezentacyjnych i akceptujących (zwierzchnik armii, prawo łaski, zwoływanie posiedzeń parlamentu, reprezentacja na zewnątrz, akty prawne musiały być podpisane dodatkowo przez odpowiedniego ministra). Mógł on jednak za zgodą 3/5 senatu rozwiązać parlament.   

Sądownictwo funkcjonowało na zasadzie niezależnych i niezawisłych sądów; sędziowie byli nieusuwalni.

Konstytucja marcowa posiadała również szeroki krąg praw obywatelskich. Prawa polityczne – wyborcze i do piastowania urzędów. Obywatelskie – równość, wolność. Społeczne – ochrona pracy, ubezpieczenia, zakaz pracy dzieci. Wolnościowe – słowa i prasy.

Konstytucja ta, podobna do innych europejskich ustaw zasadniczych, wzorowana była na francuskiej z roku 1875. Bardzo mocno demokratyczny charakter ustaw miał niekorzystnie wpływać na polskie życie polityczne najbliższych lat. Rozdrobnienie partyjne oraz ciągłe konflikty paraliżowały bowiem funkcjonowanie najważniejszego organu – sejmu.

Kościół natomiast mocno atakował te artykuły, które przyznawały innowiercom te same uprawnienia, co katolikom.