Państwo - pojęcie i funkcje państwa. Państwo jako podstawowa forma zorganizowania społeczeństw

Państwo prawa. Państwo policyjne. Silne państwo. To hasła, z którymi spotykamy się niemal na co dzień, przeglądając gazety lub słuchając politycznej agitacji.

Czym jest państwo? Najogólniej, formą organizacji społeczeństwa – polityczną (a więc rządzoną w określony sposób), suwerenną (niezależną od innych państw), terytorialną (ograniczoną do określonego obszaru) i obligatoryjną (należenie do danej społeczności pociąga za sobą przynależność państwową). Zasady sprawowania władzy, wzajemne zależności między organami państwa, wynikające z obowiązującego prawa, tworzą ustrój polityczny, będący podstawą funkcjonowania państwa.

Wykształcenie się takiej formy organizacji wiążę się z realizowaniem przez państwo określonych funkcji, teoretycznie korzystnych dla społeczności. Można je podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.

Funkcje zewnętrzne sprowadzają się do obrony suwerenności państwa, czyli obrony jego granic i obywateli przed wrogimi działaniami zbrojnymi innych państw, oraz nawiązywania, utrzymywania i rozwijania kontaktów z innymi państwami.

Funkcje wewnętrzne dzielą się na konserwatywne: prawodawcze (odpowiednie organy i aparaty tworzą prawo i dbają o jego egzekwowanie), porządkowe (państwo dba o ład i porządek, a także poczucie bezpieczeństwa obywateli) i administracyjne (specjalnie powołane aparaty państwowe są zobligowane do zarządzania państwem) oraz socjalistyczne: gospodarczo-organizacyjne (zarządzanie gospodarką kraju i dbanie o dobrobyt jego mieszkańców), socjalne (dbanie o zapewnienie obywatelom środków niezbędnych do życia) i kulturalno-oświatowe (dbanie o rozwój intelektualny i kulturalny obywateli)

Różne systemy sprawowania władzy zakładają różny udział obywateli w decydowaniu o losach państwa. I tak anarchia to system, w którym nie rządzi nikt, autokracja – w którym rządzi jedna, charyzmatyczna osoba, oligarchia – w którym rządzi nieliczna grupa obywateli, demokracja – w której rządzi większość, zaś republika – w którym rządzi prawo.

Najtrudniejsza do uchwycenia jest różnica między demokracją a republiką. Republika jest swoistym wymieszaniem demokracji z oligarchią i autokracją, gdzie stopień przenikania się cech wszystkich tych systemów regulowany jest obowiązującym prawem. Demokratyczne wybory prowadzą do wyłonienia wyróżnionej grupy obywateli oraz jednego uprzywilejowanego (schemat: obywatele – parlament – prezydent).

Losy państw i systemów politycznych zmieniały się w dziejach, a ich obecna forma wynika z historii. W Europie, brzydzącej się autokracją (np. wczesne dzieje republiki rzymskiej, kiedy Rzymianie po obaleniu królów, przez długie lata nie godzili się na wyłonienie jednego lidera, sprawującego pełnię lub choćby większość, władzy; stąd cesarze starali się utrzymywać pozory ustroju republikańskiego, nie zmieniając struktur, a tylko czyniąc je sobie powolnymi), szybko rozwinęła się demokracja (Ateny, Grecja).

Z czasem okazało się jednak, iż ten system sprawowania władzy nie jest idealny (wymagał dużej kultury i dyscypliny obywateli, którzy, zajęci własnym życiem, nie zawsze dorastali do oczekiwań systemu) – zastąpiła go więc republika, rozwijana w początkowym okresie historii Rzymu. Jednak i ona okazała się niewystarczająca, rodziła bowiem sposobność do nadużyć i manipulacji. Skłócone, knujące przeciwko sobie rody patrycjuszy pogrążyły kraj w chaosie wojen domowych, którym kres położyło mianowanie cesarzy (powrót do autokracji), zachowujących pozory republikanizmu. Władza skupiona w rękach silnego, mądrego przywódcy, pozwoliła na przeforsowanie śmiałych i potrzebnych reform. Jednak to, co jest siłą autokracji, stanowi również o jej największym zagrożeniu.

O ile bowiem łatwiej znaleźć jednego prawego rządcę niż kilkuset wybieranych demokratycznie przedstawicieli, którzy utworzą taką (prawą i światłą) większość, o tyle również większa jest szansa, że władca okaże się tyranem lub szaleńcem, prowadzącym kraj w stronę upadku. Mimo to, monarchia przetrwała długo, funkcjonując przez całe średniowiecze i późniejsze epoki. Towarzyszący jej wzrost znaczenia pewnych grup społecznych (na początku szlachty, później bogatych mieszczan, inteligencji czy robotników) pchnął kraje Europy w odmęty rewolucji, anarchii lub innych przemian ustrojowych.

Dziś obserwuje się kolejny powrót do wartości republikańskich i demokratycznych, osiągający niekiedy charakter wręcz fanatyczny, widoczny w hasłach nawołujących do narzucenia, choćby siłą, „demokracji” (swobodnie rozumianej) całemu światu. Trudno przewidzieć, czy doprowadzi nas to na skraj nowych katastrof czy może wskaże właściwy kierunek, wiodący do nowych, doskonalszych systemów politycznych.