Polska przed powstaniem styczniowym - sytuacja polityczna na ziemiach polskich

Aleksander II wstąpił na tron 18 lutego 1855 roku, panował do swej śmierci w 1881 roku. Postanowił zmienić kurs polityki prowadzonej przez swego ojca, co łączyło się także z reformami wewnętrznymi. Nastąpiło pewne odprężenie, które nosi nazwę odwilży posewastopolskiej (od nazwy rosyjskiej bazy morskiej nad Morzem Czarnym, która upadła w roku 1855). Także na ziemiach polskich da ona o sobie znać.

Po rządach Mikołaja I, który do końca życia trzymał Polskę w żelaznym uścisku, nowy władca Rosji niósł nadzieję. Był uważany za liberała, sprzyjającego reformom. Jednak nie miał w swoich planach zgadzania się na jakiekolwiek ruchy separatystyczne. Po prostu wyciągnął wnioski ze spadku pozostawionego mu przez ojca -  przegranej wojny krymskiej i zdecydował się na ustępstwa. Już w roku 1856 odwiedził Polskę i był witany owacyjnie. Ogłosił amnestię dla powstańców listopadowych, namawiał szlachtę, aby brała udział w ogólnej debacie, dotyczącej uwłaszczenia chłopów, w końcu otworzył Akademię Medyko-Chirurgiczną w roku 1857. W tym samym roku do życia została powołane Towarzystwo Rolnicze, na którego czele stanął hrabia Andrzej Zamoyski. Celem Towarzystwa miało być wprowadzenie reform rolniczych, jak również opracowanie reformy włościańskiej. Po śmierci Paskiewicza namiestnikiem warszawy został Michał Gorczakow. Wszystkie te posunięcia szybko wzbudziły ogromny entuzjazm, hamowany przez cara słowami: „Żadnych marzeń Panowie”, określającymi jego postawę - ustępstw będzie tyle, ile on zechce i będą wpisane w jego ogólną politykę, ale Polacy nie mogą liczyć na żadne wielkie zmiany. Ostrzeżenie było jasne, lecz widoczne ustępstwa zachęcały. Już w roku 1858 zezwolono na publikację części dzieł Adama Mickiewicza, jak również Juliusza Słowackiego, co do tej pory było niemożliwe. Kwitła też opera pod przewodnictwem Stanisława Moniuszki.

Odwilż dawała możliwość powrotu tajnym stowarzyszeniom. Jednym nurtem było bowiem korzystanie z ustępstw cara, drugim jednak odradzająca się myśl walki z zaborcą. W roku 1857 powołany do życia został Związek Trojnicki, którego celem było odzyskanie niepodległości.
Odradzały się uczucia patriotyczne, wyrażane w manifestacjach. Przeciwny im był margrabia Aleksander Wielkopolski, który miał szereg reform do przeprowadzenia, ale który jednocześnie chciał oprzeć się o legalną działalność. Można określić go jako pozytywistę. Był nim jednak w momencie, gdy niebawem miało wybuchnąć powstanie, wiedzione uczuciami jeszcze romantycznymi. W roku 1861 został dyrektorem Komisji Sprawiedliwości, a rok później naczelnikiem Królestwa. Jego działania charakteryzowały się niejednokrotnie niezwykłą odwagą, sam powstrzymał dalszą masakrę na placu Zamkowym 8 kwietnia 1861 roku. Uważał jednak, że nie sposób współpracować z Polakami. Starał się więc pracować dla nich, współdziałając z carem. Jego taktyka nie powiodła się. Myśli o kolejnym powstaniu były już zbyt silne i niebawem miały zmienić się w czyn.

Sytuacja w kraju przed powstaniem charakteryzowała się znacznym odprężeniem. Car przeprowadzał reformy i szedł na ustępstwa. Z drugiej jednak strony wszelkie próby buntów były krwawo tłumione, a odpowiedzią na manifestacje było wojsko.