Godność człowieka w literaturze - na podstawie cytatu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

„Jedynym sposobem uratowania godności ludzkiej w nieludzkich warunkach jest wierzyć, choćby z otchłani zła, w istnienie dobra” – ten pochodzący z Księgi Hioba cytat stanowi niejako myśl przewodnią „Innego świata” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Jak widzimy, odnosi się on do fundamentalnego aspektu życia – do zachowania własnej godności. Literatura, stając wobec targających światem problemów, często podejmuje refleksję na ten właśnie temat. Spróbujmy przyjrzeć się kilku dziełom literackim, w których ludzka godność staje się problemem najwyższej wagi.

Pierwszym utworem, jaki zostanie tutaj przywołany, będzie wspomniany już „Inny świat”. Książka Gustawa Herlinga-Grudzińskiego opisuje realia życia w sowieckich łagrach. Jej tytuł jest niezwykle wymowny – podkreśla, iż za murami takiego miejsca panowała zupełnie inna rzeczywistość. Możemy przyrównać ją właśnie do pojawiającej się w cytacie „otchłani zła”. Władze łagrów miały opracowany wachlarz działań, których celem było jak najdotkliwsze upokorzenie człowieka, totalne zniszczenie jego psychiki. W panujących tam warunkach ludzie traktowali siebie nawzajem przedmiotowo. Poza wolą przetrwania, nie ma tam innych wartości.

W mijescu, gdzie panował głód, strach, nienawiść i przemoc trudno było o budowanie autentycznych relacji międzyludzkich i wyznawanie szlachetnych idei. Ludzie często zatracali swoje człowieczeństwo i dawali się zdegradować do roli krwiożerczych bestii, które uczynią wszystko, by przetrwać. Jednak w utworze pojawiają się także postaci toczące walkę o życie w sposób zgodny z zasadami moralnymi, nie czyniąc krzywdy innym. Chociażby przypalający swą rękę Kostylew. Wolał on okaleczyć samego siebie niż stać się jednym ze znienawidzonych przez siebie ludzi.

Także przebywający w obozie Herling-Grudziński, by przetrwać musiał wierzyć w sprawiedliwość i ludzkie dobro. Wraz z kilkoma Polakami rozpoczął on głodówkę, która miała doprowadzić do ich uwolnienia. Nie trzeba nikogo przekonywać, że było to postępowanie niezwykle heroiczne i wymagające niesamowitego hartu ducha. Na szczęście – bohaterowi udało się dotrwać do uwolnienia.

Przyjrzyjmy się teraz historii bohatera biblijnego – Hioba. Mieszkaniec ziemi Us był człowiekiem zamożnym i niezwykle szczęśliwym. Jednak jego spokój został zmącony, gdy stał się ofiarą zakładu między Bogiem i szatanem. Zły duch wierzył w to, że jeśli mężczyzna zostanie pozbawiony tego, co było dla niego najważniejsze, odwróci się od Boga i zacznie mu złorzeczyć. Hiob stracił rodzinę, majątek, został także dotknięty trądem. Jednak nie złamało go to. Wciąż pozostał wierny swojej wierze i nie zwątpił ani na chwilę w dobroć Boga. Za to został nagrodzony przez Stwórcę przywróceniem wszystkiego, co utracił, a także pomnożeniem majątku i zdrowia.

Niezwykle ważnym dziełem, w którym podjęty został temat ludzkiej godności jest opowiadanie Ernesta Hemmingwaya – „Stary człowiek i morze”. Tytułowy bohater tego dzieła – Santiago – to człowiek w podeszłym wieku. Właśnie starość stanowi jego największy problem. Wszyscy przekonani byli o jego bezużyteczności i niezdatności do pracy rybaka. Jego połechtana ambicja nakazała mu wypłynąć w morze i złowić imponującą rybę. Udało mu się schwytać wielkiego marlina, który stanowił zaszczytne trofeum. Jednakże w drodze powrotnej, wycieńczony walką z rybą i sztormem mężczyzna, musiał stawić czoło atakującym jego łup rekinom. Ostatecznie dopłynął do brzegu, mając zaledwie szkielet wspaniałego stworzenia. Mimo to, udało mu się zdobyć coś więcej niż pożywienie – zyskał szacunek i poważanie innych rybaków, którzy nie patrzyli już na niego jak na niedołężnego starca. Opowiadanie Hemmingwaya mówi o tym, iż człowiek jest w stanie dokonać wszystkiego, jeśli tylko wierzy w sukces.

Chociaż każdy z przedstawionych powyżej dzieł literackich porusza inną problematykę, to elementem wspólnym dla nich wszystkich jest refleksja nad ludzką godnością. Okazuje się, że wiara (w Boga, w siebie, w dobro, w sprawiedliwość itp.), nawet w najtrudniejszych  sytuacjach („otchłaniach zła”) może poprowadzić do pozytywnych skutków. Czy zależność ta znajduje przełożenie na realne życie? Zapewne tak, a przykładów wystarczy poszukać w swoim najbliższym otoczeniu. Być może każdy człowiek ma swoją historię związaną z „otchłanią zła”, z której wydostał się tylko dzięki niezłomnej wierze.