„Zielony Balonik” - powstanie kabaretu, jego historia i artyści

Na początku 1905 roku Królestwem Polskim wstrząsnęły masowe wystąpienia chłopów i robotników walczących z carską władzą o poprawę ich sytuacji. Zostały krwawo stłumione przez wojska zaborcy, co skazało równocześnie dużej liczby z ich inicjatorów i przywódców na konieczność znalezienia dla siebie nowego miejsca. Wielu podjęło wtedy decyzję o przeprowadzce do Galicji, szczególnie zaś Krakowa, który w tamtym okresie był małym, prowincjonalnym miastem zdominowanym przez artystyczną bohemę.

Wir przemian zawładnął wówczas także krakowską Akademią Sztuk Pięknych, która po śmierci mistrza Matejki szybko otarła łzy i otworzyła swe podwoje na nowego ducha zmaterializowanego w osobie profesora Pankiewicza. Atmosferę pomnikowej powagi zastąpiło powszechne koleżeństwo pomiędzy studentami i wykładowcami, twórcza żartobliwość i wyjście ze sztalugami w plener, do ludzi. Właśnie w ramach Akademii zrodził się wobec tego pomysł założenia kabaretu na wzór tych, które funkcjonowały w większych miastach Francji. Według legendy grupa młodych artystów miała poświęcić na wymyślenie nazwy dla teatrzyku całą, niezwykle uciążliwą dla wątroby, noc w piwnicach szacownej uczelni, nazwa jednak przyszła do nich sama, o poranku, kiedy wyszli na Rynek rozprostować kości i spotkali tam chłopca niosącego pęk zielonych baloników.

Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego głównym pomysłodawcą i założycielem kabaretu był Jan August Kisielewski, znany dramatopisarz i krytyk teatralny, któremu w pierwszym okresie pomagali również Stanisław Kluczborski i Edward Żeleński, brat Boya, późniejszy sekretarz i archiwista „Zielonego Balonika”. Badacze dołączają do tej grupy również Tadeusza Zakrzewskiego, Leopolda Starzewskiego i liczną grupę plastyków skupionych wokół Akademii.

Na miejsce kabaretowych spotkań wybrano cukiernię Apolinarego J. Michalika – lokal znany jako „Jama Michalika”, funkcjonujący po dziś dzień przy ulicy Floriańskiej w Krakowie. Pierwsze przedstawienie odbyło się 7. października 1905 roku, zapowiadając elitarny charakter satyrycznych spotkań, z którego nie zrezygnowano aż do końca działania „Balonika” – na jego przedstawienia były wpuszczane jedynie osoby posiadające specjalne zaproszenia, które wykonywali odręcznie artyści ASP. Widownią kabaretu była więc w dużej mierze krakowska bohema artystyczna oraz wprowadzani przez nią przyjaciele – każdego wieczoru 100-120 osób, które z trudem mieściły się w małej salce.

„Zielony Balonik” odrzucił tradycyjną koncepcję teatru, występując na niewielkim podwyższeniu zaraz obok pianina, a więc w przestrzeni nieoddzielonej w żaden sposób od widzów i dostępnej dla nich w każdym momencie. Wieczory miały w dużej mierze charakter improwizacji, nie odbywały się też w żadnych ściśle określonych terminach – organizowano je „od czasu do czasu”, zazwyczaj w sobotnie wieczory. Program rozpoczynała premiera teatralna – za każdym razem nowa, tak jak i cała reszta wieczoru, która nigdy nie powtarzała się po raz drugi w takiej samej formie. Przedstawienie trwało mniej więcej od północy do trzeciej rano, kiedy to rozpoczynała się część kabaretowa, po niej zaś prawo do występu posiadali wszyscy ochotnicy z publiczności, co przez wzgląd na trwające przez całą noc spożycie licznych napoi przybierało najrozmaitsze formy. W 1906 roku „Zielony Balonik” wystawił też pierwszą szopkę artystyczną, która okazała się wielkim sukcesem i doczekała kontynuacji w 1907, 1908, 1911 i 1912 roku jako „Szopka krakowska”.

„Zielony Balonik” przeszedł do historii jako „pierwszy zbiorowy wybuch śmiechu w Polsce od czasów rozbiorów”, jego założeniem było bowiem programowe wyśmiewanie koturnowości poezji młodopolskiej z jej neoromantycznymi koncepcjami i wizją artysty jako „kapłana sztuki”. Twórcy kabaretu przypominali raczej swojskiego sowizdrzała, wyśmiewając konserwatywne środowisko Krakowa (zwłaszcza jego część skupioną wokół Stanisława Tarnowskiego), nie dotykając jednak żadnych bieżących tematów politycznych, które mogłyby niepotrzebnie drażnić zaborczą cenzurę i doprowadzić do wydania zakazu organizowania spotkań w „Jamie Michalika”.

Tadeusz Żeleński-Boy nie należał do grupy założycieli „Zielonego Balonika”, ale stał się jedną z jej najwybitniejszych i najbardziej reprezentatywnych postaci. Późniejszy znakomity tłumacz i poeta dostarczał tekstów i opracowywał repertuar kabaretu od 1906 roku do czasu zaprzestania jego działalności w roku 1915, a dzięki jego „Słówkom” niepowtarzalne i programowo „jednowieczorowe” przedstawienia doczekały się trwalszej formy i dały późniejszym pokoleniom pojęcie o charakterze prezentowanych w „Jamie Michalika” skeczy, piosenek, kupletów, humorystycznych wierszy i scenek dramatycznych.