Filozofia Nietzschego - Nietzscheanizm w literaturze Młodej Polski

Literatura Młodej Polski uformowała się w odpowiedzi na przemiany polityczne i społeczne, jakie zawładnęły całą Europą końca XIX wieku. Twórcom towarzyszyło poczucie schyłkowości dawnego świata, coraz wyraźniej przeczuwano także zbliżające się przemiany, jakie miały zrealizować się poprzez I wojnę światową. Ów ferment wywarł również niebagatelny wpływ na koncepcje filozoficzne, które służyły poszukiwaniu nowego modelu moralności i odpowiedniego umiejscowienia człowieka w stosunku do zmieniającego się świata. Szczególnym powodzeniem wśród twórców tamtego okresu cieszyły się założenia filozofii Bergsona, Schopenhauera oraz Fryderyka Nietzschego, który swoją wizją Nadczłowieka zrewolucjonizował dotychczasowe spojrzenie na problemy etyki.

Nietzsche zwrócił uwagę przede wszystkim na pewną naturalną nierówność, która dzieli społeczeństwo na jednostki wybitne, aktywne twórczo i zdolne do wprowadzania zmian we współczesnym świecie oraz te, które biernie podporządkowują się otaczającej je rzeczywistości, hołdując konwencjonalnej moralności i zastanym systemom postępowania. Literaci Młodej Polski wykorzystali wylansowany przez niego model Nadczłowieka do kreacji nowego typu artysty – jednostki pozostającej poza społeczeństwem, stojącej w opozycji do jego norm i konwenansów. Nowej kaście towarzyszyło poczucie schyłkowości cywilizacji i kultury, jaką wypracowano w modelu mentalności judeochrześcijańskiej, co pociągało za sobą omówiony w dziełach Nietzschego nihilizm, stanowiący przeświadczenie o śmierci dotychczasowych bogów i pustce, jaka po nich została. Nowoczesny artysta kroczył więc ścieżkami uważanymi dotąd za zakazane, poszukując wartości, które byłyby w stanie ową pustkę wypełnić, dając odpowiedź na pytania o cel, do jakiego powinna zmierzać dalej ludzkość.

Taką postawę odnajdujemy w młodopolskich powieściach o artystach, m.in. w utworze „Próchno” Wacława Berenta, stanowiącym pewnego rodzaju polifoniczną wypowiedź na temat miejsca jednostki twórczej we współczesnym świecie, opis jej dylematów moralnych i rozdarcia pomiędzy służbą sztuce a szczęściem w życiu prywatnym. Bohaterami powieści są postaci wyraźnie pozostające poza ramiami społeczeństwa, stojące w opozycji do kierujących nim konwenansów i tradycji, poszukujący prawdy wbrew powszechnie przyjętym dogmatom.

Koncepcja Nadczłowieka okazała się również niezwykle nośnym tematem dla poezji tamtego okresu, a niemal literalne odwołania odnajdujemy np. we wczesnej twórczości Leopolda Staffa. Wiersz „Kowal” stanowi przykład inspiracji witalistycznym aspektem filozofii Nietzschego, odwołując się do teorii o nieograniczonej mocy twórczej wybitnej jednostki, która wyzwala się z okowów wyznaczonego jej miejsca, wkraczając na piedestał zarezerwowany do tej pory jedynie dla bogów.

Podmiot liryczny tego wiersza wypełnia samym sobą pustkę, jaka pozostała po zdezaktualizowanych ideach i wierzeniach starego świata, na wzór starożytnego herosa zabiegając o własną chwałę i potęgę. Nowy, wzorowany na nietzscheańskim Nadczłowieku, bohater nie czeka już na nagrodę w życiu pozagrobowym, nie obawia się też kary za swą butę, jego celem stało się bowiem dążenie do doskonałości w świecie danym tu i teraz.